حجت‌الاسلام علی احمد ناصح، عضو هیئت علمی دانشگاه قم و رئیس دانشکده علوم قرآنی این دانشگاه، عضو هیئت مؤسس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه، نویسنده کتاب‌های «20 نکته در نقد ترجمه قرآن چاپ عربستان سعودی» و «تاریخ تفسیر قرآن کریم» است. با توجه به فرارسیدن سالروز مبعث رسول گرامی اسلام (ص) و نزول نخستین آیات قرآن کریم بر آن حضرت، در گفت‌وگویی مشروح با حجت‌الاسلام ناصح به بررسی کیفیت نزول قرآن و چگونگی تدوین آن پرداختیم که در پی می‌آید.
* شکل‌گیری سوره‌های قرآن «توقیفی» است
حجت‌الاسلام ناصح با بیان اینکه پیرامون ترتیب و چیدمان فعلی سوره‌های قرآن مباحث بسیاری مطرح است، گفت: دو دیدگاه عمده در مورد کیفیت و چگونگی چیدمان سوره‌های قرآن وجود دارد. برخی معتقدند ترتیب فعلی قرآن همان ترتیبی است که در زمان پیامبر نیز وجود داشته است و در اصطلاح ترتیب قرآن «توقیفی» است و اجتهادی نیست. یعنی به دستور خود خداوند و زیر نظر شارع مقدس، قرآن به این صورت چیده شده است.
این قرآن‌پژوه معاصر در تعریف «توقیفی» بودن قرآن گفت: توقیفی یعنی متوقف بر آن است که به چه صورتی جای آیات مشخص شده باشد.
وی با تأکید بر اینکه در «توقیفی» بودن قرآن کریم، اتفاق نظر وجود دارد، ادامه داد: حال سؤالی مطرح می‌شود که آیا قرآن به همان ترتیب نزول مرتب شده است یا خیر؟ در اینکه ترتیب فعلی برخلاف نزول است؛ هیچ شکی وجود ندارد. گرچه برخی این نظریه را مطرح کرده‌اند که چینش قرآن فعلی نیز همان قرآن پیامبر است، اما نظر عمده و قابل قبول میان دانشمندان اهل سنت و تشیع این است که چینش فعلی قرآن برخلاف ترتیب نزول آن است.
رئیس دانشکده علوم قرآنی قم در مورد دلایل عدم تطبیق چینش فعلی قرآن با ترتیب نزول سوره‌ها گفت: در حال حاضر برخی سوره‌ها وجود دارند که در اول قرآن قرار گرفته‌اند، در حالی که می‌دانیم این سوره‌ها «مدنی» هستند و در سال‌های اولیه بعثت نازل نشده‌اند.
این استاد حوزه و دانشگاه ادامه داد: بنابراین ترتیب فعلی قرآن، توفیقی است و ضمن اینکه بر اساس ترتیب نزول نیست. اما چرا به این شکل مرتب شده است، قضیه‌ای مصلحتی است. یعنی پیامبر در آن زمان این‌چنین تشخیص دادند و پیامبر شخصاً جایگاه آیات را در هنگام کتابت آن مشخص می‌کردند.
* چینش اکثر آیات قرآن طبق روند طبیعی صورت گرفته است
حجت‌الاسلام ناصح با تأکید بر توقیفی‌بودن ترتیب سوره‌های قرآن گفت: بحث مطرح دیگر در مورد چینش آیات است. مثلاً چرا فلان آیه جزو فلان سوره است و شماره آن نیز فلان‌عدد است. تعیین جای آیات و نحوه چینش آیات در قرآن به دستور پیامبر صورت گرفته و در این مورد اتفاق نظر وجود دارد.
وی ادامه داد: نظر عمده این است که چینش آیات و شکل‌گیری سوره‌ها قطعاً توفیقی است و هیچ شک و شبهه‌ای در این مورد وجود ندارد. سؤال دیگری که پیش می‌آید این است که آیا ترتیب آیه‌‌ها نیز توفیقی است یا خیر؟ اکثر اندیشمندان و قرآن‌پژوهشان همچون «آیت‌الله معرفت» معتقدند؛ چینش آیات در ضمن سوره‌ها توقیفی است، اما ترتیب خود آیات توقیفی نیست.
عضو هیئت علمی دانشگاه قم افزود: بزرگانی همچون «آیت‌الله خویی» نیز معتقدند که چینش آیات توفیقی است اما ترتیب سوره‌ها توقیفی نیست، بلکه اجتهادی است. یعنی بعد از رحلت پیامبر (ص) و در زمان صحابه هنگام تدوین و جمع‌آوری قرآن این اتفاق رخ داده است.
حجت‌الاسلام ناصح در توضیح دلایل دلایل معتقدان به چینش اجتهای سوره‌های قرآن گفت: این افرادمعتقدند؛ اگر چینش فعلی توقیفی بود، هیچگاه امیرالمؤمنین (ع) در قرآنی که منسوب به آن حضرت است را برخلاف قرآن فعلی چینش نمی‌کرد. مصحف امیرالمؤمنین به ترتیب نزول سوره‌ها بوده است و مورخان بیان می‌کنند؛ شیوه چینش سوره‌ها در مصحف امیرالمؤمنین (ع) خلاف قرآن امروزی بوده است.
* چینش فعلی سوره‌های قرآن «اجتهادی» است
حجت‌الاسلام ناصح در ادامه این گفتوگو، چینش فعلی سوره‌های قرآن را اجتهادی دانست و گفت: چینش فعلی اجتهادی است اما شکل‌گیری سوره‌ها قطعاً توقیفی است. این کار به دو شکل صورت می‌گرفته است.
عضو هیئت مؤسس انجمن قرآن‌پژوهی حوزه ادامه داد: در اکثر قریب به اتفاق آیات این گونه بود که پیامبر به کاتبان وحی می‌فرمودند تا وقتی که «بسم‌الله الرحمن الرحیم» جدید نازل نشده است، آیه‌ای که بیان می‌شود را در ادامه آیات قبلی بنویسند. کسانی که چینش را توقیفی می‌دانند، ترتیب طبیعی را در تدوین قرآن در نظر دارند.
وی با تأکید بر اینکه در چینش آیات قرآن، موارد استثناء نیز وجود دارد، گفت: گاهی با اینکه «بسم‌الله...» جدید نازل نشده بود (سوره قبلی تمام نشده) یک یا چند آیه نازل می‌شد و پیامبر مستقیماً جای این آیات را تعیین می‌کرد. مثلاً پیامبر (ص) امر می‌کرد؛ آیه جدیدی که نازل شده است، میان آیات «دین» و «وصیت» قرار گیرد.
نویسنده کتاب «تاریخ تفسیر قرآن کریم» تصریح کرد: در جمع‌بندی کلی می‌توان گفت؛ ترتیب چینش آیات توقیفی است، اما این توقیف در برخی موارد استثنائی به صورت دستوری بوده است. یعنی بیش از 95 درصد چینش آیات به صورت طبیعی است و کمتر از 5 درصد آیات با توصیه و تأکید شخص پیامبر (ص) به ترتیب نزول در جای خود قرار نگرفته‌اند.
* قرآن‌پژوهان در بیان ظرف نزول دفعی قرآن اختلاف نظر دارند
حجت‌الاسلام ناصح در بخش دیگری از این گفتوگو به دیدگاه‌های موجود در مورد نزول قرآن کریم پرداخت.
وی با بیان اینکه دو دیدگاه در مورد نزول قرآن وجود دارد گفت: دیدگاه رایج، دو نزول «دفعی» و «تدریجی» را برای قرآن می‌پذیرد. یعنی قرآن یک‌بار به صورت یکباره نازل شده است و در مرتبه دیگر، در طول 23 سال پیامبری رسول‌الله (ص) نازل شده است.
نویسنده کتاب «تاریخ تفسیر قرآن کریم» با اشاره به دیدگاه شیخ مفید و آیت‌الله معرفت در مورد نزول قرآن کریم گفت: بر اساس این دیدگاه قرآن تنها به صورت تدریجی نازل شده است و برای اثبات سخن خود به آیات و روایات استناد می‌کنند. البته آنچه مسلم است این است که اعتقاد به هر یک از این دو موضوع خللی در قرآن کریم وارد نمی‌کند.
حجت‌الاسلام ناصح ـ که خود از طرفداران نظریه نزول تدریجی قرآن است ـ افزود: معتقدان به نزول دفعی قرآن باید به این سؤال پاسخ دهند که نزول یکباره قرآن کی و به چه صورت بوده است؟ چرا که خود قرآن در یک جا «لیلة القدر» را مطرح می‌کند. در جای دیگر «فی لیلة مبارکة» را بیان و در سوره‌ای دیگر «شهر رمضان الذی أنزل فیه القرآن» را مطرح می‌کند.
عضو هیئت علمی دانشگاه قم ادامه داد: قائلان به نظریه نزول دفعی قرآن از جمع این آیات نتیجه می‌گیرند که قرآن در شب قدر ـ که یک شب مبارک است ـ به صورت کامل نازل شده است، اما در اینکه قرآن به صورت یک‌دفعه کجا نازل شده است، اختلاف فراوان وجود دارد. برخی می‌گویند بر قلب پیامبر (ص) نازل شده است. برخی «بیت‌المأمور» را عنوان می‌کنند برخی دیگر، آسمان‌های اول یا چهارم را محل نزول دفعی قرآن می‌دانند و عده‌ای نیز «لوح محفوظ» را ظرف نزول دفعی قرآن بیان می‌کنند.
* تمام قرآن‌پژوهان در آغاز نزول قرآن با آیات ابتدایی سوره «علق» اتفاق‌نظر دارند
حجت‌الاسلام ناصح، وجود اختلاف در تطبیق چیزی که شب قدر نازل شده است با قرآنی که اکنون در اختیار ماست را نیز یکی دیگر از وجوه اختلافات عنوان کرد و گفت: اکثر قریب به اتفاق قرآن‌پژوهان معتقدند که قرآن به همین صورت و با همین الفاظ و کلمات در شب قدر نازل شده است، اما دانشمند بزرگی همچون علامه طباطبایی معتقد است؛ آنچه که در شب قدر نازل شده، «روح قرآن» بوده است. یعنی بسیط بوده و الفاظ و کلمات نداشته است. بعدها خداوند این روح را در قالب الفاظ و کلمات و به صورت ساده شده در طول 23 سال بر مردم عرضه کرد.
وی ادامه داد: شیخ مفید و آیت‌الله معرفت از بیان نظرات گوناگون در مورد کیفیت نزول دفعی قرآن انتقاد کرده و خود قرآن را مهم می‌دانند، چرا که قرآن برای راهنمایی بشر آمده است و مهم این است که مردم آن را بفهمند و از آن استفاده کنند. آنچه که مسلم و مورد اتفاق 100 درصد دانشمندان شیعه و سنی است، این است که آغاز نزول قرآن در مبعث و با 5 آیه ابتدایی سوره «علق» به همراه «بسم‌الله الرحمن‌الرحیم» بوده است.
این استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به یکی دیگر از مشکلاتی که قائلان به 2 نزول تدریجی و دفعی با آن مواجه هستند، گفت: اگر بپذیریم نزول دفعی قرآن در شب قدر بوده است، این شب قبل از مبعوث شدن پیامبر بوده است یا پس از آن؟اگر بگویند قبل از بعثت بوده است که امکان ندارد، زیرا مگر ممکن است حضرت هنوز پیامبر نشده، همه قرآن بر او نازل شود؟ اگر هم شب قدر بعد از بعثت باشد، پس در مبعث چه اتفاقی افتاده است؟ آیا قرآن نازل نشده است؟!
وی با تأکید بر اینکه برخی برای جلوگیری از این تناقض، نظراتی را عنوان می‌کنند، گفت: برخی معتقدند؛ مراد از «إنا انزلناه فی لیلة القدر» این است که اکثریت قرآن و نه همه آن، در شب قدر نازل شده است و یا اینکه شب قدر همان شب مبعث است. حتی برخی مفسران در اظهار نظری عجیب، معنای «إنا انزلناه فی لیلة القدر» را نزول قرآن در شب قدر نمی‌دانند و می‌گویند این آیه بدان معناست که قرآن، درباره شب قدر و اهمیت آن آیاتی دارد! همان طور که به عنوان مثال در تفسیر آیه‌ای می‌نویسند: «نُزل فی علیّ» یعنی این آیه در شأن علی (ع) نازل شده است.
* خداوند در شب قدر نسبت به نزول قرآن برنامه‌ریزی کرده است
حجت‌الاسلام ناصح در بیان دیدگاه صحیح در مورد نزول قرآن گفت: به نظر می‌رسد اگر بگوییم: «شب قدر، شب تقدیر و برنامه‌ریزی است» تمام این اشکالات برطرف می‌شود. چرا که قائلان به نزول دفعی، معنای اصطلاحی کلمه «نزول» را در نظر گرفته‌اند، در صورتی که اگر روایات را در نظر بگیریم، شب قدر را شب برنامه‌ریزی می‌یابیم.
وی ادامه داد: بنابراین «إنا انزلناه فی لیلة القدر» به معنای این است که خداوند می‌فرماید؛ از آنجایی که قرآن از امور مهم و لازم برای مردم است، در شب قدر نسبت به نزول آن برنامه‌ریزی کردیم. دلیل واضحی نیز در آیه سوره مبارکه دخان وجود دارد. آنجا که در ادامه آیه «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ» آمده است: «فِیهَا یُفْرَقُ کُلُّ أَمْرٍ حَکِیمٍ» یعنی ما قرآن را در شب مبارکی نازل کردیم، زیرا هر امر حکیمی در این شب رقم می‌خورد. در واقع خداوند با این بیان می‌خواهد بگوید از آنجایی که قرآن هم یکی از امور مهم این عالم است، در این شب (شب قدر) رقم خورده است.
این استاد حوزه و دانشگاه، تنها اشکال احتمالی وارد به آیه «إِنَّا أَنزَلْنَاهُ فِی لَیْلَةٍ مُّبَارَکَةٍ» را در برگردان «أنزل» به معنی «ایجاد» و نه برنامه‌ریزی عنوان کرد و در پاسخ گفت: «إنزال» تنها به معنای اصطلاحی «ایجاد» نیست، همانطور که در آیه «...وَأَنزَلْنَا الْحَدِیدَ فِیهِ بَأْسٌ شَدِیدٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ...» طبق قول تمام مفسران، «أنزل» به معنای «أوجد» است. یعنی خدا در آیه «إنا انزلناه فی لیلة القدر» می‌فرماید: ما در شب قدر برای نزول قرآن تصمیم گرفتیم و همین که تصمیم گرفتیم، ایجاد شد. (بر اساس آیه «وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا یَقُولُ لَهُ کُن فَیَکُونُ») بعدها خداوند این قرآن را در طول 23 سال توسط پیامبر (ص) بر مردم عرضه کرد.
* اولین آیه قرآن «بسم‌الله الرحمن الرحیم» و اولین سوره کامل «حمد» است
حجت‌الاسلام ناصح در پاسخ به این سؤال که اولین آیه نازل شده بر پیامبر (ص) «بسم‌الله الرحمن الرحیم» بوده است یا «اقرأ باسم ربک الذی خلق» گفت: «بسم‌الله الرحمن الرحیم» جزئی از قرآن است و در این موضوع شک و شبهه‌ای وجود ندارد. اختلاف نظر موجود در مورد این است که آیا «بسم الله ...» به تعداد سوره‌های قران و به صورت جداگانه نازل شده است یا خیر؟
وی ادامه داد: اهل سنت معتقدند؛ «بسم الله...» تنها یک بار نازل شده است و جزو یک سوره است، اما شیعیان معتقدند؛«بسم الله...» جزو تمام سوره‌هاست. بنابراین، اولین آیات نازل شده بر پیامبر (ص)،«بسم‌الله الرحمن الرحیم» و به دنبال آن 5 آیه اول سوره مبارکه «علق» است.
نویسنده کتاب «تاریخ تفسیر قرآن کریم» با اشاره به سه نظری که در روایات در مورد «اول ما نُزل» (اولین آیاتی که نازل شده است) وجود دارد، گفت: به غیر از نظر معروف که آیات ابتدایی سوره علق را «اول ما نزل» معرفی می‌کند، دو نظر دیگر هم وجود دارد که سوره حمد و سوره مدثر را اولین آیات مطرح می‌کنند.
رئیس دانشکده علوم قرآنی قم تصریح کرد: این دو دسته از روایات نیز صحیح و قابل قبول هستند، چرا که مراد از اولین بودن «سوره حمد» این است که «حمد» اولین سوره‌ای است که به صورت یکجا و کامل نازل شده است. همچنین «مدثر» نیز اولین سوره‌ای است که پس از دوران فترت (قطع موقتی وحی) نازل شده است.