به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از ایبنا، مراسم تقدیر از اهداکنندگان اسناد خاندان نظام‌السلطنه مافی به کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران دوشنبه ۲۹ اردیبهشت ۱۴۰۴ برگزار شد.
منصور صفت‌گل، استاد تاریخ دانشگاه تهران در این مراسم گفت: باعث افتخار است در مراسمی سخن می‌گویم که بزرگداشتی برای اهدای اسناد خانوادگی خانم منصوره اتحادیه و خاندان نظام‌مافی است. این مراسم از آن نظر شوق‌برانگیز است که این اسناد تا امروز محافظت و سپس به کتابخانه مرکزی اهدا شد. امیدوارم تا ایران باقی است این اسناد در اختیار پژوهشگران باقی بماند.
وی افزود: تشکیلات اداری در ایران تشکیلات بسیار منظمی بود، یک بایگانی منظم در پایتخت و شاخه‌های آن در سایر ولایات عمل می‌کرد. مکاتبات دیپلماتیک و داخلی هم اصل و هم فرع در چندین دفتر ثبت می‌شدند. متن کامل نامه‌ها و فرامین اداری در چندین دفتر ثبت می‌شد و مقام سررشته‌داری در دفترخانه همایونی نامه‌ها و فرامین را ثبت می‌کرد.
صفت‌گل بیان کرد: باعث تاسف است که به دلیل تغییرات سیاسی بخشی از این آرشیو از دست رفت. از دوره قاجار به دلیل ثبات و امنیت بیشتر پایتخت، بایگانی دولتی ایران خیلی صدمه نمی‌بیند. بخشی از مکاتبات دوره معاصر به صورت بیوتات سلطنتی به اندرون منتقل و لوله می‌شد و در ردیف مکاتبات بایگانی می‌شد، با این حال اطلاعات زیادی در مورد نحوه نگهداری اسناد نداریم.
وی گفت: بخش مهمی از مکاتبات در خانواده‌های صاحب‌مقام نگهداری می‌شدند و حسب تغییر مقام جابه‌جا می‌شدند. اسناد عمدتا به دو بخش تقسیم می‌شدند: بخشی مربوط به مسائل خصوصی، خانوادگی، مسائل اقتصادی، نگهداری املاک، مخارج خانواده و تصمیم در مورد اداره یک خانواده بود و بخشی دیگر از اسناد مربوط به مسائل حاکمیت می‌شود و عمومی‌تر است.
صفت‌گل با بیان این‌که از سه منظر می‌توان به این اسناد توجه کرد، افزود: منظر نخست این‌که این اسناد بازتاب‌دهنده مسائل ایران در دوره خودشان هستند و فقط مسائل خانوادگی نیستند. منظر دوم این‌که اهمیت این اسناد در مورد ایالت مربوطه است و اطلاعات باارزشی در مورد ایالت به ما می‌دهد. منظر سوم قابل ذکر، اهمیت اسناد برای تاریخ دریایی ایران است. متاسفانه تا امروز به تاریخ دریایی ایران خیلی نپرداخته‌ایم و این موضوع تا امروز بسیار مورد غفلت واقع شده است. این در حالی است که ایران از شمال و جنوب به دریا دسترسی داشته و بخشی از تحولات ایران تحت تاثیر مسائل مربوط به تاریخ تمدن دریایی ایران است. اسناد خاندان نظام‌مافی پرتویی به تمدن دریایی ایران می‌اندازد. این اسناد از ایالت فارس تا بندر جاسک را در برمی‌گیرد و بسیار پهناور است. بنابراین هر سندی که توسط والی فارس تولید می‌شد، به این بخش از تاریخ ایران هم توجه می‌کند. با اطلاعاتی که این اسناد در اختیار ما قرار می‌دهند، می‌توانیم زوایای پنهان‌تری از تاریخ تمدن دریایی ایران را مورد پژوهش قرار بدهیم. به سهم خودم از خانواده اتحادیه و نظام مافی سپاسگزارم.
در اسناد خانوادگی ردپای مردم در تاریخ مشخص است
همچنین منصوره اتحادیه، اهداکننده اسناد به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در این مراسم گفت: به یاد دارم که دکتر محمداسماعیل رضوانی می‌گفت؛ تا اسناد دوره قاجار پیدا نشود و بر روی آن‌ها کار نشود، ما تاریخ قاجار را به‌تمامی نخواهیم دانست. اکنون نکات بسیاری در این اسناد وجود دارد که ما از آن‌ها بی‌خبریم.
وی افزود: نگهداری از اسناد خانوادگی در ایران رسم نبوده است. چه داستان‌ها، وقایع و جان‌فشانی‌هایی است که از آن‌ها بی‌خبریم. تاریخ کشور ما را فرماندهان و گروهی مانند سیاهی لشکر بی‌نام و نشان تشکیل می‌دهند. کسی از خانواده‌ها در بند نگهداری اسناد نبودند و حال که متوجه اهمیت این اسناد شده‌ایم باید این کوتاهی را جبران کنیم.
اتحادیه بیان کرد: دلایل زیادی مانند ناامنی، ملاحظات سیاسی و دعواهای خانوادگی برای این کار داریم. در هر حال نگهداری اسناد خانوادگی رسم نبود و این اسناد یا از بین رفته‌اند و یا قابل استفاده نیستند. در اسناد خانوادگی ردپای مردم در تاریخ مشخص است، تاریخ فقط پادشاهان و درباریان نیستند. من بسیار خوش‌شانس بودم که سه مجموعه خیلی مهم از اسناد در زندگی در اختیار من قرار گرفت. البته خاندان نظام‌مافی به اهمیت اسناد واقف بودند. با خوانده شدن این اسناد، مردم عادی را هم در تاریخ می‌بینیم. ما اکنون نمی‌دانیم، مردم عادی چگونه زندگی می‌کردند، اما از لابه‌لای این اسناد به برخی از این اطلاعات دست پیدا می‌کنیم.
وی همچنین به گروه نخست تاریخ‌نگارانی که در دانشگاه تهران تحصیل و تدریس کردند، اشاره کرد و گفت: باید یادی کنم از دکتر زریاب خویی، دکتر باستانی پاریزی که خودش یک مکتب تاریخ‌نگاری بود. دکتر محمداسماعیل رضوانی متخصص قاجار بود. خانم نورایی بر روی ملکم‌خان کار و پژوهش کرده است. دکتر ستوده و ایرج افشار از پیشکسوتان بودند. دکتر اشراقی بر روی تاریخ صفویه کار کرده است. دکتر شیرین بیانی مغول‌شناس بود. خانم ناطق نیز رابطه بسیار خوبی با دانشجویان داشت. استاد دانش‌پژوه که شخصیت و منش او فوق‌العاده بود. این‌ها گروه نخست تاریخ‌دانانی بودند که به طور تخصصی تحصیل و تدریس کردند و پیشکسوت بودند.
این اسناد تحول بسیار بزرگی در تاریخ‌نگاری مناطق جنوب به وجود خواهد آورد
سوسن اصیلی، نسخه‌شناس و مشاور رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران به عنوان دبیر در ابتدای مراسم گفت: منصوره اتحادیه، استاد تاریخ دانشگاه تهران از خانواده‌های مهم قاجاری است، از آن‌جایی که خودش مورخ است، بسیاری از اسناد را مطالعه و به چاپ رسانیده است. همسر منصوره اتحادیه، دکتر نظام‌مافی نیز از خانواده‌های بزرگ دوره قاجار یعنی از خانواده نظام‌السلطنه بود. نظام‌السلطنه‌ها دو نفر یعنی حسینقلی خان و رضاقلی خان نظام‌السلطنه از شخصیت‌ها و رجال خیلی مهم بودند.
وی افزود: نظام‌السلطنه در دوره مشروطه و در دوره محمدعلی شاه دولتی دموکرات در کرمانشاه تشکیل داد. عده‌ای از وطن‌خواهانی که با محمدعلی شاه مخالف بودند، به آن‌جا رفتند و دولت مستقل تشکیل دادند. نظام‌السلطنه رئیس این دولت و گرداننده این ماجرا و مدتی حاکم فارس، بوشهر و بنادر بود. واضح و روشن است، شخصیتی که این‌گونه باشد، مکاتبات بسیار زیادی نیز دارد. از آن‌جایی که در گذشته آرشیو یا مرکز اسنادی نداشتیم که این‌گونه اسناد به آن‌جا منتقل و حفظ شود، درنتیجه اسناد رجل سیاسی معمولا در خانواده آن‌ها باقی می‌ماند و در بسیاری موارد چون بعدها فرزندان و نوادگان ارزش این اسناد را نمی‌دانستند، چنین اسنادی از بین رفته است ولی برخی از خانواده‌ها که فرهیخته و فرهنگی بودند، این اسناد را حفظ کردند.
این نسخه‌شناس و مشاور رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران در ادامه گفت: در این راستا مجموعه اسنادی که منصوره اتحادیه و خانواده نظام‌مافی به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران اهدا کرده‌اند، شامل چند ده هزار سند است که چون تازه وارد کتابخانه شده‌اند، هنوز شمارش نشده باقی مانده‌اند. این اسناد اطلاعات بی‌نظیری در حوزه منطقه فارس، خلیج‌فارس، بوشهر و بندرعباس دارد و بعد از فهرست‌نویسی در اختیار پژوهشگران قرار می‌گیرد، سعی بر این است که این اسناد به‌سرعت، لیست‌برداری، اسکن و فهرست‌نویسی شوند. با توجه به این‌که این مجموعه بزرگترین مجموعه سندی است که در طول این سال‌ها به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران اهدا شده است، بدون شک این اسناد تحول بسیار بزرگی در تاریخ‌نگاری آن مناطق به وجود خواهد آورد.
امید که چراغ اهدای اسناد از سوی خاندان‌های دیگر روشن بماند
گودرز رشتیانی، استاد تاریخ دانشگاه تهران نیز در این مراسم گفت: یک نکته خیلی کوچک این است که در کشورهای مختلف و در آرشیوهای مختلف ازجمله در آرشیو بریتانیا، گرجستان، روسیه و اتریش بخشی به عنوان اسناد خانوادگی نگهداری می‌شود که این پرونده‌ها در صندوق‌هایی ادغام نشده‌اند بلکه با نام آن خاندان نگهداری می‌شوند و همین شیوه خانواده‌ها را تشویق به اهدای اسناد می‌کند.
وی افزود: جای بسی خوشبختی است که در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران بخشی با این عنوان تاسیس می‌شود و امیدواریم که خانواده‌های دیگر نیز تشویق شوند به اهدای اسناد خانوادگی خویش و چراغی که این خاندان برافروختند به دست خانواده‌های دیگر روشن بماند.
شناخت جامعه مدیون شناخت این اسناد است
رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی نیز در این مراسم گفت: از خانم منصوره اتحادیه به دلیل اعتمادی که به کتابخانه مجلس داشت و اکنون به کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران دارد، بسیار سپاسگزارم. دانشگاه تهران کعبه تهران به لحاظ علمی است. دانشجویان برای استفاده از اسناد راهنمایی می‌شوند و امیدواریم دانشگاه توجه بیشتری به این امر مهم داشته باشد.
وی افزود: برای جذب اسناد خانوادگی بیشتری به کتابخانه مرکزی تلاش می‌کنیم، نیاز به کمک داریم و امیدواریم دانشجویان در فهرست کردن این اسناد به ما کمک کنند. اکنون حفاظت، فهرست‌نویسی، اسکن و پژوهش بر روی این اسناد در دست کار قرار دارد و تلاش بسیاری در حال انجام است. فهرست‌نویسی اسناد قدیمی تمام شده است و کار در حال پیش‌روی است. راهی جز این نداریم که به فهرست‌نویسی ادامه بدهیم، شناخت جامعه مدیون شناخت این اسناد است. اکنون بسیاری از دانشجویان در کتابخانه و موزه ملک، کتابخانه مجلس، سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران مشغول تحقیق و پژوهش هستند اما بیشتر باید فکر آموزشی را القا کنیم. تلاش می‌کنیم تا کار اسکن اسناد را سرعت ببخشیم اما به اسکنر و کمک مالی نیاز داریم.
اسناد خانوادگی، رد پای مردم در تاریخ
علی قیصری، مورخ و جامعه‌شناس ایرانی نیز در این مراسم گفت: منصوره اتحادیه بی‌نیاز از معرفی است، کارنامه او در نشر «تاریخ ایران» بیانگر کارهای ارزشمندی است که در چند دهه گذشته به انجام رسانیده و تاریخ متاخر و قاجاریه را بیان می‌کند.
وی افزود: ایران در دوره قاجار در قیاس با دولت‌های دیگر که بعضا نیز با آن‌ها همسایه بود مانند عثمانی، دارای یک تشکیلات متمرکز دولتی نبود و یک آرشیو ملی و نهاد بایگانی مرکزی نداشت. مثلا یک وزیر در دوره قاجار صاحب‌منصب دیوانی نبود که برای انجام کارها به وزارتخانه‌اش برود، بلکه وزارتخانه بود که به منزل وزیر که همزمان دفتر کار او نیز محسوب می‌شد، می‌آمد. به این ترتیب بیشتر کار وزارتخانه و عمده مکاتبات در محدوده و ساحت فضای شخصی و اقامتگاه وزیر مربوطه انجام می‌شد و از آن‌جا که مشاغل و مناصب دیوانی از پدر به پسر یا اعضای نزدیک همان خانواده می‌رسید، این‌گونه مکاتبات در خانواده‌ها باقی می‌ماند و هرگاه صاحب آن منصب به هر دلیلی از کار خود برکنار می‌شد، اهم مکتوبات نیز از دفتر منزل آن مقام به منزل دفتر مقام جدید منتقل می‌شد و الی آخر.
قیصری بیان کرد: در این‌جا به عنوان استثنا می‌توان به ترتیب دیگری نیز اشاره داشت. نسخ معاهدات، مناسبات و قراردادهای خارجی در دربار نگهداری می‌شد اما در این مورد نیز می‌بینیم که دربار به عنوان مقر و مرکز حکومت دارای نوعی تبادل ساختاری بودند. مشابه این روش را در مورد برخی از اسناد وزارت امور خارجه نیز می‌توان سراغ گرفت. درکل اهمیت و ارزش اسناد خصوصی دوره قاجار برای تاریخ‌نگاری بهتر و جامع‌تری از آن دوره قابل ذکر است.
در پایان مراسم از سوی رسول جعفریان، رئیس کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران لوح تقدیری به منصوره اتحادیه اهدا شد که او به مناسبت نود سالگی دانشگاه تهران، این لوح تقدیر را به دانشگاه تهران اهدا کرد.
259