به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین به نقل از ایبنا، معرفی و نقد کتاب «اسناد مشروح مذاکرات مقامات ایران و عراق پیرامون اسرا و مفقودین (۱۳۶۹-۱۳۸۱)» با همکاری پژوهشکده سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس و مقاومت با حضور مجید شاه‌حسینی و علی منوچهری، مولفان کتاب، امیرمحمد عباس‌نژاد و هادی قیصریان‌فرد، مولفان و پژوهشگران حوزه دفاع مقدس، کارشناسان این نشست و با دبیری سعید فخرزاده، پژوهشگر حوزه دفاع مقدس چهارشنبه (۲۱ خردادماه) در سالن سیروس پرهام واقع در ساختمان آرشیو ملی ایران (گنجینه) برگزار شد.
در ابتدای این نشست، سردار عباس بایرامی، رئیس سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس، با اشاره به اهمیت پرداختن به ابعاد کمتر دیده‌شده زندگی اسرای جنگی، گفت: یکی از فرصت‌های مهم در زمینه تبیین جنبه‌های انسانی و اسلامی دفاع مقدس، نشان دادن نوع برخورد جمهوری اسلامی ایران با اسرای عراقی است. بسیاری از این افراد نه از روی ترس، بلکه به دلیل رأفت و برخورد انسانی نیروهای ایرانی جذب شدند و حتی پس از آزادی، به شکل داوطلبانه برای حضرت امام خمینی (ره) نامه نوشتند و از نحوه رفتار با خود قدردانی کردند.
او در ادامه با اشاره به چالش‌های موجود در حوزه اسناد دفاع مقدس افزود: با وجود طبقه‌بندی و محدودیت‌هایی که از سوی برخی نهادهای بین‌المللی و داخلی در زمینه دسترسی به اسناد وجود دارد، باید برای محققان و پژوهشگران امکان بهره‌برداری از این منابع را فراهم کرد. حفظ سند نباید به معنای حبس آن باشد. متاسفانه ما به جای حفاظت، بسیاری از اسناد را حبس کرده‌ایم و هنوز زیرساخت‌های لازم برای بهره‌برداری عمومی و علمی از اسناد جنگ فراهم نیست.
ضرورت نگاه فقهی در بررسی حقوق اسرا
حجت‌الاسلام سعید فخرزاده، نویسنده و پژوهشگر حوزه دفاع مقدس، در سخنانی با اشاره به اهمیت پرداختن به موضوع تبادل اسرا در سال‌های پایانی جنگ تحمیلی عراق علیه ایران، از تلاش‌های صورت‌گرفته برای گردآوری و انتشار این اثر تقدیر کرد و گفت: موضوع محوری کتاب حاضر، مسئله تبادل اسرا در مقطع پایانی جنگ هشت‌ساله میان ایران و عراق است؛ مقطعی که از منظر تاریخی، سیاسی و انسانی اهمیت فراوانی دارد. یکی از ویژگی‌های قابل توجه این اثر، تکیه آن بر اسناد رسمی و دست اولی است که به صورت دقیق و مشروح، مذاکرات مربوط به تبادل اسرا را دربر می‌گیرد.
او در ادامه افزود: تنظیم ساختار کتاب براساس تقسیم‌بندی موضوعی، به خواننده این امکان را می‌دهد که با ابعاد مختلف روند تبادل اسرا، از منظرهای گوناگون آشنا شود. این رویکرد در دسته‌بندی مطالب، علاوه بر افزایش انسجام محتوایی، مطالعه کتاب را برای مخاطبان تخصصی و پژوهشگران این حوزه تسهیل می‌کند.
فخرزاده همچنین با اشاره به بخش‌هایی از کتاب که به مسئله حقوق اسرا اختصاص یافته، خاطرنشان کرد: در این بخش از اثر، اگر از دیدگاه کارشناسان فقهی نیز بهره گرفته می‌شد، امکان تحلیل دقیق‌تر و کامل‌تری از ابعاد حقوقی و شرعی موضوع فراهم می‌شد. چنین نگاهی می‌توانست به شفاف‌سازی بیشتر برخی از مسائل مبنایی در خصوص رفتار با اسرا و الزامات شرعی آن‌ها کمک کند و درک عمیق‌تری از موضع‌گیری‌ها و تصمیم‌گیری‌های آن دوره ارائه دهد.
جای خالی قطع‌نامه‌های کلیدی در کتاب
هادی قیصریان‌فرد، پژوهشگر حوزه دفاع مقدس، در بخش دیگری از این نشست به بررسی کتاب پرداخت و با اشاره به جایگاه این اثر در میان منابع موجود درباره آزادگان گفت: در سال‌های گذشته، عمده تولیدات حوزه آزادگان بیشتر در قالب خاطرات شفاهی و روایت‌های شخصی ارائه شده‌اند و کمتر اثری با رویکرد اسنادی و مستند در این زمینه منتشر شده است. در این میان، کتاب حاضر را می‌توان به عنوان یکی از نخستین نمونه‌های قابل اعتنا در زمینه مستندسازی مذاکرات پیرامون اسرا و مفقودین معرفی کرد که براساس اسناد رسمی تدوین شده است.
او با وجود تاکید بر اهمیت این اثر در فضای پژوهشی دفاع مقدس، برخی نقدها را نیز نسبت به ساختار و محتوای آن وارد دانست و ادامه داد: ازجمله نقدهایی که می‌توان به این اثر وارد دانست، ضعف در فصل‌بندی مطالب است؛ به گونه‌ای که نظم و پیوستگی موضوعی میان بخش‌های مختلف کتاب چندان مشهود نیست. همچنین هر یک از فصول برای درک بهتر محتوا نیازمند مقدمه‌ای مستقل هستند که در حال حاضر در ساختار کتاب لحاظ نشده و این مسئله از انسجام علمی و پژوهشی اثر کاسته است.
این پژوهشگر با اشاره به خلأهای محتوایی موجود در کتاب اظهار کرد: یکی از بخش‌هایی که جای خالی آن در این اثر به‌وضوح احساس می‌شود، عدم اشاره به سه قطع‌نامه مهم سازمان ملل در طول جنگ ایران و عراق است؛ در حالی که این قطع‌نامه‌ها تاثیر مستقیمی بر روند مذاکرات درباره اسرا و مفقودین داشته‌اند و بررسی آن‌ها می‌توانست به غنای تحلیلی کتاب بیفزاید.
قیصریان‌فرد همچنین به برخی ابهامات در مقدمه کتاب اشاره کرد و گفت: در مقدمه کتاب، برخی موضوعات کلیدی مانند دلایل آغاز جنگ به‌صورت مبهم مطرح شده‌اند و نیاز به شفاف‌سازی بیشتری دارند. از سوی دیگر، نبود نتیجه‌گیری در پایان کتاب یکی از کاستی‌های محتوایی آن به‌شمار می‌آید؛ چراکه خواننده در پایان با مجموعه‌ای از اسناد روبه‌روست، اما جمع‌بندی یا تحلیلی مشخص برای هدایت ذهن مخاطب ارائه نشده است.
او در پایان سخنان خود پیشنهاداتی نیز برای ارتقای محتوای کتاب مطرح کرد و افزود: اگر متن کامل نامه‌نگاری‌های صورت‌گرفته میان مقام‌های بلندپایه دو کشور، ازجمله مکاتبات مرحوم آیت‌الله هاشمی رفسنجانی و صدام حسین نیز در این مجموعه درج می‌شد، می‌توانست به درک بهتر فضای سیاسی حاکم بر مذاکرات کمک کند و بر ارزش اسنادی و تاریخی اثر بیفزاید.
کتاب، خلأ آماری روایت اسرا را پر کرده است
امیرمحمد عباس‌نژاد، نویسنده و پژوهشگر حوزه دفاع مقدس، در سخنانی با تاکید بر اهمیت این اثر در مستندسازی دقیق وقایع مرتبط با دوران پس از جنگ، اظهار کرد: یکی از نکات برجسته این کتاب، ارائه آمارهای دقیق و مستند درباره روند مذاکرات میان دو کشور در خصوص اسرای جنگی و افراد مفقودشده است؛ داده‌هایی که می‌تواند برای کسانی که در حوزه خاطره‌نگاری به‌ویژه درباره اسارت فعالیت می‌کنند، بسیار راهگشا و قابل استفاده باشد.
او با بیان این‌که نبود منابع آماری مشخص همواره یکی از چالش‌های جدی در روایت‌گری‌های مربوط به اسرا و آزادگان بوده، تصریح کرد: این کتاب توانسته تا حد زیادی این خلأ را پوشش دهد و با اتکا به اسناد رسمی، اطلاعاتی قابل اعتماد در اختیار پژوهشگران و نویسندگان قرار دهد. درواقع این اثر نه‌تنها کمبود آمارهای دقیق را جبران کرده، بلکه توانسته تصویری روشن از روندهای سیاسی و مذاکراتی آن دوره ارائه دهد.
عباس‌نژاد همچنین به یکی دیگر از ویژگی‌های قابل‌توجه کتاب اشاره کرد و گفت: پیش از این، تنها نام برخی از مذاکره‌کنندگان عراقی در منابع مختلف ذکر شده بود، اما در این کتاب، برای نخستین‌بار تصاویری از آن افراد منتشر شده که به مستند شدن بیشتر مطالب کمک می‌کند و برای تاریخ‌نگاران ارزشمند است.
او در پایان خاطرنشان کرد: یکی دیگر از آثار مثبت انتشار این کتاب، نقش آن در مقابله با فضاسازی‌ها و تبلیغات گروهک منافقین است؛ چراکه اسناد و شواهد موجود در کتاب، بسیاری از ادعاهای مطرح‌شده در آن سال‌ها را رد کرده و در برابر تلاش‌های انحرافی و ضدواقع‌گرایانه این گروه، شفاف‌سازی موثری انجام داده است.
از انزجار اسرای عراقی تا تشکیل لشکر بدر
در ادامه نشست، مجید شاه‌حسینی، نویسنده کتاب «اسناد مشروح مذاکرات مقامات ایران و عراق پیرامون اسرا و مفقودین (۱۳۶۹–۱۳۸۱)» به بیان توضیحاتی درباره روند گردآوری و تدوین این اثر پرداخت و گفت: کمیسیون رسیدگی به امور اسرای جنگی در تاریخ ۱۳ فروردین ۱۳۶۱ آغاز به کار کرد و در اردیبهشت ۱۳۶۲ مسئولیت نگهداری از اسرا به دبیر شورای عالی دفاع محول شد. بیش از ده هزار نفر از اسرای عراقی پس از اعلام انزجار از حکومت بعث و ابراز تمایل به همکاری با جمهوری اسلامی، به عنوان تواب پذیرفته شدند. این افراد بعدها هسته اولیه تشکیل لشکر بدر را شکل دادند و علیه صدام و حزب بعث وارد عمل شدند.
او در ادامه با مرور روند مستندسازی و نگهداری اسناد مربوط به اسرا گفت: بر اساس ضوابط قانونی، هر فردی که بیش از شش ماه در اسارت باشد، عنوان آزاده به او اطلاق می‌شود. آزادگان در سه مقطع زمانی به کشور بازگشتند، اما انتشار اسناد مرتبط با مذاکرات مربوط به آنان، در بازه‌هایی با محدودیت‌هایی مواجه بود. طبق دستور مقام معظم رهبری در حدود سال ۱۳۸۶، فرآیند گردآوری و تدوین اسناد مذاکرات اسرا آغاز شد و در این چارچوب، من و آقای عزیزی مسئولیت گردآوری این اسناد را از طرف ایران و عراق برعهده گرفتیم.
این مولف همچنین با اشاره به وقفه‌ای که در اجرای این طرح پیش آمد، افزود: این پروژه به دلایلی ناتمام ماند و در ادامه، بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس آن را پیگیری کرد. از آن‌جا که این اثر ماهیت پژوهشی و اسنادی دارد، شمارگان آن محدود در نظر گرفته شد و هدف اصلی، فروش عمومی کتاب نبود. این کتاب به دلیل محتوای فنی و تمرکز ویژه بر روند مذاکرات آزادسازی اسرای جنگی، بیشتر مورد توجه پژوهشگران این حوزه است.
شاه‌حسینی ادامه داد: در بیش از ۶۴ جلسه رسمی مربوط به تبادل اسرا حضور داشتم و تمامی جزئیات مذاکرات انجام‌شده در این جلسات را ثبت و یادداشت کرده‌ام. مجموعه این صورت‌جلسات در قالب هشت دفتر مجزا گردآوری شده است. اطلاعاتی که در اختیار داشتم در اختیار سردار علاماتی قرار دادم و پس از آن، دکتر منوچهری نیز همکاری را پذیرفتند. با مشارکت یکدیگر، تدوین طرح تحقیقاتی کتاب را آغاز کردیم که این روند در سال ۱۳۹۵ به مرحله نگارش نهایی رسید. کتاب در چهار فصل تنظیم شده و هر فصل شامل حدود ۵۰ تا ۶۰ موضوع مجزا است. با توجه به دستورالعمل کمیته بین‌المللی صلیب سرخ مبنی بر محرمانه بودن اسامی برخی از افراد دخیل در مذاکرات به مدت شصت سال، در این کتاب از ذکر نام برخی مذاکره‌کنندگان خودداری شده است.
علی منوچهری، یکی از تدوین‌گران کتاب، در بخش پایانی نشست، ضمن ارائه گزارشی از روند تدوین اثر، اظهار داشت: این کتاب مرجع مستند و قابل اتکا برای پژوهش در حوزه تبادل اسرا در دوران جنگ تحمیلی است. حفظ اصالت تاریخی، ارائه اسناد بدون واسطه، رعایت امانت در نقل اصطلاحات، و پرهیز از تفسیرهای شخصی، از ویژگی‌های مهم این مجموعه به شمار می‌رود.
۲۵۹