به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، «تعزیه» یا «شبیه‌خوانی»، یکی از کهن‌ترین و ماندگارترین هنرهای نمایشی مذهبی ایران است که ریشه در فرهنگ شیعی و ملی ما دارد. این نمایش آیینی عمدتاً به شرح واقعه کربلا و مصائب امام حسین (ع) و خاندان پیامبر (ص) می‌پردازد و به نوعی ترکیبی از شعر، موسیقی و نمایش است که از گذشته‌های دور تاکنون جایگاه خاصی در فرهنگ ایرانیان داشته است.
ریشه‌ها و تاریخچه تعزیه در ایران
بنابر روایت شبستان، ایران، سرزمین تنوع و همزیستی فرهنگ‌ها، بستری پویا برای شکل‌گیری و رشد تعزیه بوده است. اگرچه نمی‌توان به طور قطعی زمان آغاز تعزیه را تعیین کرد، اما شواهد تاریخی نشان می‌دهد که تعزیه در دوره صفویه به شکل امروزی درآمد و در دوره قاجار به اوج شکوه و تحول خود رسید. پیش از آن، برخی محققان ریشه‌های تعزیه را در آیین‌های باستانی مانند «سوگ سیاوش» و «مصائب میترا» جستجو می‌کنند که با نفوذ اسلام و فرهنگ شیعی در ایران، به تدریج به شکل آیین مذهبی شیعی درآمد.
تعزیه نمایشی بود که در ابتدا تنها دسته‌های عزاداری همراه با سینه‌زنی و نوحه‌خوانی به صورت نمادین وقایع کربلا را یادآور می‌شدند و سپس با افزودن بازیگران، گفتگو و اجرای صحنه‌های نمایشی به شکل امروزی نزدیک‌تر شد. حضور تعزیه در میدان‌ها، تکیه‌ها و حسینیه‌ها، و حمایت پادشاهان به ویژه ناصرالدین شاه، به توسعه و سازماندهی آن کمک شایانی کرد.
تعزیه در دوره قاجار و نقش ناصرالدین شاه در شکوفایی آن
در دوره قاجار به ویژه با پشتیبانی ناصرالدین شاه، تعزیه وارد مرحله‌ای تازه از شکوفایی شد. ساخت تکیه دولت و برگزاری منظم تعزیه‌ها در حضور دربار، این هنر را به مرکز توجه فرهنگی و مذهبی کشور تبدیل کرد. تعزیه‌خوانان حرفه‌ای، زیر نظر «معین‌البکا» و دیگر تعزیه‌گردانان برجسته، نقش‌ها را با دقت و مهارت اجرا می‌کردند و به این ترتیب تعزیه به سطحی هنری و نمایشی رسید که نمونه آن در دیگر کشورهای جهان کم‌نظیر است.
با این حال، پس از پایان دوره قاجار و روی کار آمدن رضاشاه، محدودیت‌های زیادی بر تعزیه اعمال شد و این هنر از سطح رسمی به عرصه روستاها و شهرهای کوچک رانده شد. ممنوعیت‌های دولتی و تغییر شرایط سیاسی باعث رکود نسبی تعزیه شد، هرچند تا امروز در برخی مناطق هنوز این سنت پابرجاست.
ویژگی‌های منحصر به فرد تعزیه
یکی از وجوه بارز تعزیه، تلفیق موسیقی اصیل ایرانی و آواز است. سازهایی مانند شیپور، طبل، سرنا و نی به همراه آوازهای چندصدایی، فضای تعزیه را معنوی و تأثیرگذار می‌سازند. همچنین، تعزیه‌خوانان یا «شبیه‌ها» با لباس‌ها و نمادهای خاص خود، نقش‌های مثبت و منفی را به وضوح برای مخاطب تعریف می‌کنند. از لباس‌های سبز برای امامان گرفته تا لباس‌های قرمز و خونی برای دشمنان، هر رنگ و طرحی معنا و مفهوم ویژه‌ای دارد که به درک بهتر داستان کمک می‌کند.
علاوه بر آن، تعزیه قوانین و آیین‌نامه‌های خاص خود را دارد؛ از نحوه اجرا و مکان برگزاری گرفته تا پوشش و حرکات بازیگران، همه طبق اصولی دقیق شکل می‌گیرد تا هم اصالت هنری حفظ شود و هم پیام مذهبی به درستی منتقل گردد.
تعزیه امروز؛ چالش‌ها و فرصت‌ها
امروزه متأسفانه تعزیه به رغم جایگاه ملی و جهانی‌اش، کمتر مورد توجه قرار می‌گیرد و اغلب اجراهای موجود به تقلیدهای ساده‌شده و حتی نمایشی تبدیل شده‌اند که بیشتر به تئاتر مذهبی شباهت دارند تا هنر اصیل تعزیه. این مسئله نگرانی‌هایی درباره حفظ این میراث ارزشمند ایجاد کرده است.
با این حال هنوز در برخی روستاها و شهرهای کوچک، رگه‌هایی از تعزیه سنتی دیده می‌شود و امید آن می‌رود که با حمایت فرهنگی و هنری، این هنر آیینی به شکوه گذشته بازگردد و به نسل‌های آینده منتقل شود.
تعزیه، هنر نمایشی آیینی که ریشه‌های ایرانی و اسلامی دارد، میراثی گرانبها برای فرهنگ ملی ماست. این هنر نه تنها داستان‌های حماسی و مذهبی را به شکلی هنرمندانه روایت می‌کند، بلکه در حفظ موسیقی و نمادهای فرهنگی نیز نقش مؤثری دارد. حمایت از تعزیه و بازشناسی جایگاه آن، تضمین استمرار این سنت باشکوه است که می‌تواند در دنیای امروز، پلی میان گذشته و حال فرهنگ ایران باشد.