باید میان «ذهن شکاک بیمار» و «ذهن پرسشگرِ سالم» تفکیک کرد. شکاکیتِ بیمار، هیچ امر معتبری را برنمیتابد و از پذیرش هر حقیقتی میگریزد؛ نه از سر عمق، بلکه از سر ناتوانی در آرام گرفتن بر یقین. اما ذهن شبههدارِ سالم، ذهنی است که به آسانی تسلیم نمیشود، دلیل میطلبد و در پی فهم دقیقتر است. چنین ذهنی قدرتمند است، نه مخرب؛ سازنده است، نه ویرانگر.
مسئله از جایی آغاز میشود که این سرمایهی معرفتی، به ابزاری برای «باجگیری از شعور جمعی» تبدیل میشود. برخی، شبهه را نه برای فهمیدن، بلکه برای برترینمایی به کار میگیرند؛ برای اینکه بگویند «من آنقدر میفهمم که آنچه شما بدیهی میدانید، برایم پذیرفتنی نیست». در اینجا شبهه دیگر سؤال نیست، ژست است؛ نه جستوجوی حقیقت، بلکه اعلام تمایز است. نوعی نخبهسازی جعلی از خویشتن، بدون پرداخت هزینهی علمی آن.
اینگونه شبههسازیها معمولاً پاسخ یکسانی دارند: دیدهشدن. در فضای رسانهای و شبکههای اجتماعی، ایجاد تردید در باورهای پذیرفتهشده، سریعترین راه برای جلب توجه است. هرچه باور عمومی محترمتر و ریشهدارتر باشد، حمله به آن پرسروصداتر است. در این منطق، عمق بحث اهمیتی ندارد؛ مهم، موجسازی است. پس از آن هم رجزخوانی، تمسخر، مظلومنمایی و متهمکردن منتقدان به «تحجر» یا «ترس از سؤال» آغاز میشود.
اما پرسش اساسی این است: آیا طرح شبهه، بهویژه اگر ادعای علمیبودن دارد، بینیاز از مقام علمی و محیط عالمانه است؟ علم، قواعد دارد؛ سؤال علمی، روش دارد؛ نقد، ادب دارد. شبههای که در فضای عمومی، هیجانی و شلوغ، بدون چارچوب و مسئولیت مطرح میشود، بیشتر شبیه نمایش است تا پژوهش. علم در میدان غوغا رشد نمیکند؛ در گفتوگوی منضبط و تخصصی بالنده میشود.
جامعهای که فرق میان «پرسش اصیل» و «شبههسازی نمایشی» را نشناسد، هم به ایمان ضربه میزند و هم به عقلانیت. دفاع از پرسشگری، به معنای مشروعیتبخشی به هر نوع تخاصم و شلوغکاری نیست. همانطور که سکوت در برابر شبههگریِ مبتذل، نشانهی خرد نیست، پاسخدادن هیجانی به آن هم کمکی به حقیقت نمیکند.
شبهه، اگر از سر صدق و برای فهم بیشتر باشد، نعمت است؛ اما اگر ابزار خودنمایی، تخریب و دیدهشدن شود، آفتی است که هم اعتماد عمومی را میسوزاند و هم شأن اندیشه را پایین میآورد. تمایز واقعی، نه در انکار بدیهیات، که در توانایی ساختن فهم عمیقتر از آنهاست. عقلانیت، در سر و صدا متولد نمیشود؛ در سکوت اندیشمندانه و گفتوگوی مسئولانه رشد میکند.