مشکل ایران جمعیت زیاد نیست،‌ تراکم جمعیت در شهرهای بزرگ و مرکز بالاست/ مرزها خالی می شود

امید کریمی: جمعیت ایران حدود ۷۷ میلیون نفر است. از دو سال پیش تلاش های دولتی و سپس حکومتی برای تشویق به زاد و ولد زوج های جوان جدی تر از قبل شده. اما هرچقدر که برای افزایش جمعیت ادله عدد و آماری وجود دارد، از آن طرف مخالفان می گویند ایران بیش از این توان پذیرش جمعیت ندارد. حداقل توان افزایش جمعیت جهشی را ندارد و اگر قرار بر افزایش جمعیت است، باید با همین روند آهسته و پیوسته باشد. 

اما به تازگی پژوهشی منتشر شده است که نشان می دهد مشکل جمعیتی ایران، عدد جمعیت نیست، تراکم جمعیتی است. 

این پژوهش را موسسه مطالعات جمعیتی آسیا و اقیانوسیه انجام داده است که تحت عنوان "مطالعه تطبیقی سیاست‌های بازتوزیع جمعیت در کشورهای منتخب، با تأکید بر کشورهای منطقه آسیا و اقیانوسیه" منتشر شده. 

دکتر محمود مشفق عضو هیات علمی موسسه مطالعات و پژوهش های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه که این پژوهش را انجام داده است، در نشست خبری رونمایی از پژوهش دراین باره گفت: با استناد به این پژوهش، توزیع جمعیتی و جغرافیایی نامتوازن را در ایران شاهد هستیم، می توان از تمرکز جمعیتی که اغلب در کلان شهرهای بزرگی همچون تهران، مشهد، کرج و... است و روند رو به رشد خالی از سکنه شدن روستا ها به خصوص در سه دهه گذشته از جمله دلایل این توزیع نامتوازن جمعیتی است.

مشفق با تاکید بر این که گرایش جمعیت‌های مناطق پیرامونی و مرزی به سمت مرکز و کلان شهر ها زیاد است، گفت: در حالی که سیاست سایر کشورها، بر مبنای سوق دادن جمعیت ها به سمت بندرگاه ها و شهرهای مرزی است. ولی در ایران این موضوع برعکس است؛ به تدریج با خالی شدن مرزهای کشور از سکنه، یک قسمت از نیروهای بالقوه جمعیتی را از دست خواهیم داد.

پژوهش چه می گوید؟

در این پژوهش سیاست‌های تمرکز‌زدایی جمعیتی یازده کشور با تاکید برحوزه آسیا و اقیانوسیه شامل اندونزی، ایران، تایلند، چین، ژاپن، سریلانکا، فیلیپین،کره جنوبی، کوبا، مالزی و ویتنام مورد بررسی قرار گرفته است.

دراین پژوهش عمده سیاست‌هایی که جهت تمرکززدایی از پایتخت و کلان شهرهای کشور می‌توانند از اولویت‌های سیاست گذاری کلان مقامات عالی سیاست گذاری و برنامه‌ریزی کشور قرار گیرند، مطرح شده.

 پس از تحلیل محتوای سیاست‌های کشورهای مورد مطالعه، سیاستهای موفق در زمینه تمرکز‌زدایی در 10 حیطه سیاست گذاری طبقه بندی شده‌اند که عبارتند از:

1. سیاستهای اجتماعی- فرهنگی.

2. سیاست توسعه قطبهای رشد.

3. آمایش جمعیت و سرزمین.

4. مبارزه با مفاسد اقتصادی- اجتماعی.

5. سیاستهای اقتصادی- صنعتی.

6. سیاستهای مربوط به مدیریت پایتخت و کلان شهرها.

7. سیاستهای اداری - مدیریتی.

8. سیاستهای آموزشی.

9. سیاستهای اسکان مجدد و شهرکسازی.

10. ساماندهی روندهای مهاجرتی.

لطفا کارآفرینی کنید

اما برای تمرکز زدایی چه باید کرد؟ جدول زیر اولویت بندی اثرگذارترین سیاستها در 10 حیطه سیاستگذاری بازتوزیع و کنترل رشد جمعیت کلانشهرها (با توجه به نمره گویه) را نشان می دهد. سیاستگذاری‌های مندرج در جدول مهمترین سیاستهایی هستند که می‌توانند نقش مؤثر و مهمی را در توزیع بهینه جمعیت و کنترل رشد جمعیت کلانشهرها داشته باشند.

جدول اولویت‌بندی اثرگذارترین سیاست‌ها در 10 حیطه سیاست‌گذاری بازتوزیع و کنترل رشد جمعیت کلان‌شهرها:

از مجموع سیاست ها، 5 سیاست نسبت به بقیه که تقریباً دارای وزن نسبتاً برابری هستند در اولویت قرار گرفته اند که به ترتیب عبارتند از:

1) توسعۀ سرمایه گذاریهای محلی.

2) به فعل درآوردن ظرفیتهای توسعه محلی.

3) ایجاد فرصتهای شغلی در روستاها و شهرهای کوچک.

4) اجرای طرحهای توانمند سازی جوانان و زنان روستایی و شهرهای کوچک.

5) طراحی قطبهای دانشگاهی در نقاط مختلف کشور با توجه به ظرفیتهای اقتصادی، اجتماعی و طبیعی.

می توان گفت این سیاستها باید همزمان در دستور کار مقامات سیاست گذار کشور قرار گیرد.

نتیجه ارزیابی‌ها صاحب نظران و متخصصان داخلی از اولویت بندی سیاستهای کنترل رشد جمعیت در پایتخت‌ها و توزیع بهینه جمعیت در کشور نشان می دهد مهمترین محورهای سیاست‌گذاریی که می‌تواند در حال حاضر در بهبود توزیع جمعیت در کشور و کنترل رشد جمعیت در پایتخت و کلان شهرها مؤثر باشند به شرح ذیل است:

الف) توسعۀ سرمایه‌گذاری‌های محلی و به فعلیت در آوردن ظرفیت ها و صلاحیت های ممتاز محلی و منطقه‌ای.

ب) ایجاد فرصتهای شغلی در روستاها و شهرهای کوچک که در صورت اجرای سیاست بند (الف) امکان پذیر است.

ج) طراحی قطبهای دانشگاهی در نقاط مختلف کشور با توجه به ظرفیتهای اقتصادی، اجتماعی و طبیعی هر یک از مناطق که میتوان گفت تکمیل کننده حلقه اتصال سیاست (الف) و سیاست(ب) است.

د) اجرای طرحهای توانمند سازی جوانان و زنان روستایی و شهرهای کوچک‌، که این سیاست هم به عنوان یکی از چرخ دندههای توسعه منطقهای و محلی مکمل سه سیاست اولی است.

ه) ارتقاء مدیریت شهری در شهرهای کوچک و متوسط که مطبوعیت و مطلوبیت زندگی در خارج از پایتخت را برای ساکنان محلی به همراه خواهد آورد، و میل مهاجرت برای دستیابی به زندگی بهتر در پایتخت را کاهش خواهد داد.

برای مهاجرت معکوس چه کنیم؟

اکثر سیاستهای که پاسخگویان مورد مطالعه، روی آن تأکید کرده‌اند در محدوده خارج از پایتخت قرار دارد. لذا می توان گفت که راه حل بخش قابل ملاحظه‌ای از مسائل و مشکلات پایتخت به حل مسائل و مشکلات پیرامون وابسته است. البته در کنار توجه به مسائل مناطق خارج از پایتخت نباید از مسائل پایتخت غافل شد که از نظر متخصصان دو راهبرد سیاستی در این زمینه عبارتند از:

الف) کنترل توسعۀ کالبدی کلان شهرها با تصویب قوانین سختگیرانه

ب) زمینه‌سازی برای مهاجرت معکوس افراد متخصص و تحصیلکرده به شهرستان‌ها

موضوع مهم و اساسی که در اتخاذ هر یک از روش‌ها نباید از نظر دور داشت این است که بایستی پشتوانه‌های لازم جهت اجرائی کردن هر یک از سیاست‌های مورد نظر وجود داشته باشد.

دولت باید چنین برنامه ریزی کند

در ارتباط با هریک از محورهای سیاستگذاری های کنترل رشد جمعیت پایتخت و بازتوزیع فضایی جمعیت نکات زیر مورد توجه است:

الف) معکوس کردن جریان مهاجرت با تشویق شهرنشینان با رفتن به نواحی روستایی که نیازمند ترکیبی از سرمایه گذاری مالی و عمرانی همراه با کنترلهای اداری (مدیریتی) است. عملی شدن این روش از نظر تجربی با توجه به پتانسیلها و قابلیتهای اداری و مدیریتی اغلب کشورهای آسیایی بعید به نظر می‌رسد.

ب) پیشگیری از ورود مهاجران به شهرهای بزرگ که همانند روش اول نیازمند بکارگیری درجه‌ای از سیاست‌گذاری‌هایی است که نه از لحاظ اداری(مدیریتی) و نه از لحاظ سیاسی برای بیشتر دولت‌ها عملی نیست.

ج) به نظر می‌رسد که برنامه‌های اسکان برای کشورهایی که زمین‌ها و نواحی کم جمعیت دارند عملی است به شرط آنکه آنها سرمایه و ظرفیت مدیریتی برای انجام چنین اقداماتی را داشته و این برنامه‌ها با سایر استراتژی‌های توسعه همخوانی داشته و در آنها ادغام شود.

د) ایجاد نواحی و قطبهای شهری توسعه‌ یافته به عنوان یک جایگزین، نتیجه بکارگیری این روش اغلب تشکیل شهرهای اقماری در داخل و یا در کنار کلانشهرها و یا به عبارت دیگر کاملاً نزدیک به زیر ساختهای صنعتی، اداری و اقتصادی ظاهر می‌شود.

ه) با توجه اینکه مسئله توزیع جمعیت و مهاجرت های داخلی به سیاستگذاری بلندمدت و اثر گذار نیاز دارد، جهت اتخاذ سیاست ها و رصد کردن میزان موفقیت سیاست ها، تشکیل کمیته تخصصی بازتوزیع جمعیتی در سطح ملی به ریاست یکی از بالاترین مراجع اجرایی کشور پیشنهاد می شود.

۴۷۴۷