دکتر پرویز کردوانی را اغلب دوستداران طبیعت، به ویژه فعالین در حوزه‌ی کویر و بیابان می‌شناسند. در حقیقت شاید او در شمار مشهورترین چهره‌های علمی کشور در نزد عوام باشد که بیشترین حضور رسانه‌ای را هم داشته و در برابر دوربین و میکروفن بسیار راحت است، آنقدر که انگار دارد در کلاس درسش با دانشجویان پرشمارش، آن هم اغلب با زبان طنز - گفتگو می‌کند. با این وجود، برخی از اندیشه‌ها و آرای ایشان مخالفانی بس جدی، به ویژه در بین خاک‌شناسان، بوم‌شناسان، اقلیم‌شناسان و بسیاری از دوستداران محیط زیست دارد، به نحوی که تاکنون مناظره‌هایی جدی بین نامبرده و گروه‌های مورد اشاره از جمله نگارنده صورت گرفته است. پیشنهاد جنجالی ایشان برای قطع امید از احیای دریاچه ارومیه، شاید واپسین اختلاف نظر جدی نگارنده با دکتر کردوانی باشد که منجر به ارایه‌ی چندین و چند یادداشت شده و البته به زودی، پاسخی دیگر هم به تازه‌ترین راهکار ایشان برای مختومه اعلام کردن پرونده نجات ارومیه ارایه خواهم کرد. اما تا آن زمان، انتشار یادداشت بهمن ایزدی در خبرگزاری مهر در پاسخ به لغزش‌های آشکار علمی دکتر کردوانی در یک مستند تلویزیونی مربوط به بیابان لوت، سبب شد تا در نوشتار پیش رو به تشریح این خطاها و برخی عواقب نامیمونش در جامعه‌ی امروز بپردازم ...
اخیراً یک فیلم مستند با عنوان «سفر به گرمترین نقطه روی زمین» از شبکه‌های مختلف سیما پخش شده است که در آن دکتر پرویز کردوانی - معروف به پدر علم کویرشناسی ایران - هم حضور دارد و در آن، ادعاهایی را طرح می‌کند که آشکارا در تضاد با آن لقب به نظر می‌رسد! از آنجا که نگارنده بیش از ربع قرن از عمر خویش را در حوزه‌ی پژوهش‌های بیابان و بیابان‌زایی مصروف داشته و هم‌اکنون نیز به عنوان عضو هیأت علمی در بخش تحقیقات بیابان مؤسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور خدمت می‌کند، وظیفه می‌داند تا به برخی ابهام‌ها، ناراستی‌ها و نشانی‌دادن‌های اشتباه در این برنامه تلویزیونی که ظاهراً نخستین پخش آن به تاریخ 31 مرداد 1392 بازمی‌گردد، بپردازد.
در این مستند 36 دقیقه‌ای که نماینده‌ای از سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح به نام آقای دکتر علیرضا عباسی هم حضور دارد، اطلاعات نادرستی در باره‌ی موقعیت مکانی و ویژگی‌های منطقه مورد بررسی در لوت ارایه می‌شود که شگفت‌آور است؛ آن هم برای نهادی که علی‌القاعده انتظار می‌رود به حوزه نقشه و مختصات دقیق جغرافیایی آن اشراف کامل داشته باشد.
در حقیقت، نخستین خطا یا اشتباه صورت گرفته، معرفی نقطه‌ای در بیابان لوت است که افراد حاضر در فیلم توسط یک فروند بالگرد در 13 اردیبهشت 1392 در حوالی آن فرود میآیند و اعلام می‌شود که مختصات دقیق جغرافیایی آن، عرض شمالی 30 درجه و 24 دقیقه و 16 ثانیه و طول شرقی 58 درجه و 29 دقیقه و 28 ثانیه بوده و 56 متر از سطح دریا ارتفاع دارد. دکتر کردوانی این نقطه را پست‌ترین نقطه‌ی کویر لوت می‌نامد.
همان طور که در این دو تصویر از گوگل ارث مشاهده می‌فرمایید و توسط بهمن ایزدی، کویرنورد و کویرشناس نامی کشور در اختیار نگارنده قرار گرفته است، اولاً نقطه‌ای که دکتر کردوانی و دیگر همراهان‌شان در آن فرود آمده‌اند و مختصات آن ارایه شده است، 124 متر ارتفاع دارد. مهم‌تر اما اینکه اصولاً کمترین نقطه‌ی ارتفاعی در لوت 108 متر از سطح دریا ارتفاع دارد که موقعیت دقیق آن در عکس دوم مشخص شده و 650 متر با نقطه‌ی ادعایی هم فاصله دارد و البته جالب‌تر اینکه هیچکدام از این دو نقطه تاکنون از سوی سازمان فضایی ناسا به عنوان گرمترین نقطه سطح زمین معرفی نشده است! واقعیتی که ما را به اشتباه دوم مطرح شده در این فیلم هدایت می‌کند.
در واقع دومین اشتباه آن است که دکتر کردوانی این نقطه را گرمترین نقطه‌ی لوت و کره زمین می‌نامد. در حالی که همه می‌دانند وجود ارتفاع کم، یگانه عامل مهم در بروز و ثبت بیشترین دما نیست. چه اگر اینگونه بود، برخی از مناطق ساحلی ما در مازندران حدود منهای 27 متر ارتفاع دارد و از آن پست‌تر، جاده‌ی ساحلی بحرالمیت واقع در مرز فلسطین و اردن است که منهای 422 متر از سطح دریای آزاد ارتفاع دارد و البته هیچکدام از این دو ناحیه در شمار گرمترین مناطق زمین تاکنون ثبت و معرفی نشده‌اند. در حقیقت برای تعیین گرمترین نقطه سطح زمین، علاوه بر مؤلفه‌ی ارتفاع از سطح دریا، باید به مؤلفه‌های دیگری چون زاویه و میزان شدت تابش آفتاب، نوسانات تشعشات خورشیدی، جنس سطح زمین و رنگ آن، جریان هوایی غالب، شرایط توپوگرافی، وضعیت پیکرشناختی (ژئومرفولوژی) و رخساره‌های موجود در آن و سرانجام دمای عمومی محیط هم اشاره کرد. در نتیجه بر بنیاد مجموعه‌ای از این مؤلفه‌ها، گرمترین نقطه از بیابان لوت که تاکنون چندبار به عنوان گرمترین نقطه کره زمین هم از سوی مراجع بین‌المللی چون سازمان فضایی ناسا تأیید شده است، منطقه‌ای است در 75 کیلومتری غرب نصرت‌آباد در ریگ یلان واقع در بیابان لوت زنگی احمد (لوت جنوبی) که رکورددار گرمترین نقطه سطح زمین (Land Surface Temperature ) بوده و در سال 2005 میلادی به میزان 70.73 درجه سانتی‌گراد ثبت شده است.
سومین اشتباهی که بارها در طول پخش این فیلم مستند تکرار می‌شود، تأکید بر فاقد حیات بودن این عرصه است. در صورتی که محققین کشور و گروه‌های مستقل دیگر توانسته‌اند از سال 1386 تاکنون حدود 50 گونه جانوری از راسته حشرات، خزندگان و گوشتخواران را در این مناطق شناسایی و به جامعه‌ی علمی جهان معرفی کنند که حتا چند نمونه از آنها در حال طی آخرین مراحل برای تأیید مراجع ذیصلاح داخلی و بین‌المللی به عنوان گونه‌های اندمیک (انحصاری) هستند.
گفتنی آن که در اوج گرمای تابستان امسال و سال گذشته، پژوهشگران مرکز تحقیقات بین‌المللی بیابان دانشگاه تهران، سازمان زمین‌شناسی و کانون سبز فارس موفق به شناسایی آگامای سروزغی دم سیاه، گِکُو، چهارنوع قاب بال آبزی در آبهای بسیار شورِ کال شور، انواع رُطیل و شناسایی پنج نوع عنکبوت کنارآبزی و روباه شنی اندمیک بیابان لوت شدند.
از این گذشته در جهانی که اینک راز خلقت و زندگی موجوداتی در محیط‌هایی بس دشوارتر از سطح لوت با دمای منهای 200 درجه سانتی‌گراد تا مثبت 150 درجه سانتی‌گراد کشف و شناسایی شده و از آن ابرموجودات مقاوم با نام‌هایی چون تاردیگراد، اکستروموفیل، میگوی شورابی و هایپرترموفیل یاد می‌شود و در جهانی که 40 سال پیش، ژان درش، دانشمند فرانسوی در هر سانتی‌متر مکعب از ماسه‌های بیابان‌های بسیار گرم لیبی، وجود هزاران باکتری زنده را گزارش کرده است، آیا درست است که اینگونه از نبود هیچ نشانه‌ای از حیات در این منطقه سخن گوییم؟ آن هم توسط دانشمندی که چهره ماندگار علمی کشور نامیده می‌شود (دکتر کردوانی) و یا یک مقام رسمی از سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح به نام دکتر عباسی؟!
چهارمین، پنجمین و ششمین اشتباه؛ ارایه‌ی مطالبی غیر واقعی بود که بیش از همه نشانه‌ی عدم تسلط و اشراف بر منطقهی مورد مطالعه و ویژگی‌های خاص بوم‌سازگان‌های کویری و بیابانی لوت داشت. مواردی چون: وجود دالان مرگ در ناحیه کلوت‌ها؛ وجود دریاچه در پلایای شورگز هامون با عمق یازده متر! و همچنین معرفی نابجا‌ی ناحیه اجتماعی ده سلم در شرق ریگ یلان! مواردی که اصولاً وجود خارجی ندارند!!
و درنهایت، هفتمین خطایی که دست‌اندرکاران این فیلم مستند علمی مرتکب شدند، وانمود کردن این نکته بود که آنها گویا نخستین انسان‌هایی هستند که تاکنون پای‌شان بر این منطقه رسیده است! در حالی که همان طور که اشاره شد، تاکنون گروه‌های متعددی از این منطقه در طول دست کم یکصد سال اخیر بازدید کرده و از آن عبور کرده‌اند.
برای آگاهی بیشتر، توصیه می‌کنم تا گزارش سفر سال گذشته گروه بهمن ایزدی را در این نشانی مطالعه فرمایید.
همچنین، به همین بهانه، روز سه‌شنبه - 19 شهریور 1392 - در برنامه زنده تلویزیونی اردیبهشت که از حدود ساعت 10.15 صبح به مدت 45 دقیقه از شبکه چهارم سیما پخش می‌شود، به این موضوع با حضور بهمن ایزدی و جعفر صبوری (زمین شناس) خواهم پرداخت.
باشد که همه - به ویژه نخبگان این حوزه - بکوشند تا به جای آن که از لوت و ویژگی‌های رازآلودش برای محبوبیت و شهرت خود بهره برند، از تجربه و دانایی‌شان برای شناسایی دقیق و معرفی این پاره‌ی ارزشمند وطن به هم‌میهنان و جهانیان استفاده شود. چرا که همچنان بر این باورم که لوت نیازی به این افسانه‌سازی‌ها برای تبدیل شدن به صندوق ارزی پایدار ایرانیان ندارد.
پی‌نوشت:
آقای مهندس جعفر صبوری از صاحبنظران حوزه زمین‌شناسی کشور هم چند خطای علمی دیگر را که در این مستند تلویزیونی تکرار می‌شود، به شرح زیر برای نگارنده و خوانندگان گرامی این سطور یادآور شده‌اند که در همینجا از دقت نظر و احساس مسئولیت ایشان قدردانی می‌کنم:
نخست آن که برخلاف ادعای دکتر کردوانی، عامل اصلی در روند پیدایش و شکل‌گیری کلوت‌های لوت، به نظر قریب به اتفاق زمین‌ریخت‌شناسان (ژئومرفولوگ‌ها) جهان، باد است و آب فقط یک نقش بسیار فرعی شاید در شروع پیدایش این پدیدهی فرسایشی داشته باشد که در فیلم برعکس گفته شد.
دوم آنکه منبع اصلی مورد استفاده برای جستجو و مکان‌یابی پست‌ترین نقطه بیابان لوت توسط گروه همراه تحت نظر جناب آقای دکتر علیرضا عباسی، ظاهراً نقشههای توپوگرافی این منطقه در مقیاس 1:250000 و 1:50000 بوده است که براساس عکسهای هوایی 1:55000 متعلق به سال 1335، سامان گرفته است؛ تکنیکی که امروزه با توجه به پیشرفت علوم سنجش از دور، به نظر روشی بسیار ابتدایی مینماید.
سوم اینکه علاوه بر وجود و گزارش حیات ماکروسکوپی در لوت، در مطالعه آبهای فوق اشباع از املاح منطقهی شمال لوت مرکزی (هامادای مرکزی)، مقدار زیادی دیاتومه (جلبک سیلیسی میکروسکوپی، علیمحمدیان و صبوری، سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی کشور)، مشاهده شده است.
و دست آخر آنکه نسبت دادن کانیهای ژیبس که در اثر پدیدهی مؤیینگی در مناطق بیابانی به صورت فراوان به وجود میآیند به کانی کوارتز (سیلیس) از سوی جناب دکتر کردوانی باعث حیرت است.
برای مطالعه بیشتر:
- کشف تازه‌ترین بهانه، برای ستایش باکتری‌ها!
- شاید به کمک این سوسک ، بشود به زندگی در عصر یخبندان هم فکر کرد!
- دکتر پرویز کردوانی: باید تالاب‌های کشور را خشک کرد!
- پرویز کردوانی همچنان از نابودی تالاب‌ها و قطع درختان حمایت می‌کند!
- خدمتی که خس و خاشاک به استاد کردوانی کرد!
- ماجرای سدسازی در گفتگوی داغ سبز به راند دوم رسید!
- ۷۳ دقیقه گفتگوی داغ با دکتر پرویز کردوانی در راند دوم!
- درخت یا انسان؟ مسأله این نیست آقای پرویز کردوانی!
- تازه‌ترین هنرنمایی پرویز کردوانی در دانشگاه هنر!