کامران کرمی*
حجم کشته و زخمی های مراسم حج امسال در روند سلسله حوادث مکه و منا، این پرسش را در افکار عمومی جهان و بخصوص ایران مطرح کرده که عامل یا عوامل اصلی این حادثه بخصوص در زمانی که عربستان تعداد حجاج کمتری را نسبت به سال های قبل به دلیل توسعه حرم پذیرفته بود چیست؟ و آیا می توان ارتباط معناداری میان آن و رقابت های درون خاندانی عربستان بر سر جانشینی پیدا نمود؟ در پاسخ به این دو پرسش ابتدائا باید گفت که این تحلیل و سایر تفسیر و تعبیرهایی که در این خصوص در فضای مجازی و در رسانه های خبری مطرح می شود، صرفا بر مبنای حدس و گمان و مشاهدات پراکنده صورت می گیرد و تا مشخص شدن دلایل اصلی که آنهم بعید است با شفافیت اعلام شود، قطعا نمی تواند بیان کننده واقعیت نهفته باشد.
اما در پاسخ به پرسش نخست باید گفت که علل و عوامل این حادثه علاوه بر سهل انگاری و مدیریت ضعیف سعودی ها که حداقل در 25 سال اخیر منجر به کشته و زخمی شدن مسلمانان از نقاط مختلف جهان شده است، به عوامل دیگر و البته کم شدت تری چون وضعیت نامساعد جوی بخصوص در حادثه سقوط جرثقیل، ازدحام در سه مسیر اصلی ورود به رمی جمرات بر می گردد که به دلایل نامعلومی دو مسیر از سوی مسئولان دفاع شهری بسته شده و منجر به تراکم سنگین جمعیت در خیابان 204 بخصوص در گرمای 52 درجه شده است.
پیشتر هم عوامل دیگری چون شرکت بن لادن به عنوان مجری توسعه حرمین و سقوط جرثقیل در روز 11 سپتامبر در سالروز حمله به برج های تجارت جهانی و تهدیدهای داعش در خصوص انجام عملیات تروریستی در عربستان و خارج کردن حرمین شریفین از زیر لوای آل سعود هم در این فضا مطرح شده است. به نوعی می توان یک سلسله ای از رخدادها را بدون داشتن ارتباط معنا دار درکنار یکدیگر مطرح کرد.
در واقع از این زاویه است که بیشتر افکار عمومی موضوع ارتباط معنادار میان این حادثه و رقابت های درون خاندانی بر سر جانشینی را مطرح می کنند. رقابت میان محمدین یعنی محمد بن نایف ولیعهد و وزیرکشور عربستان و محمد بن سلمان ولی ولیعهد و وزیر دفاع و پسر پادشاه عربستان. اگرچه تا پیش از وقوع این حادثه موضوع رقابت این دو پسر عمو مطرح شده و نشانه های آن نیز در برخی موارد هویدا شده بود، اما مانور بر سر این موضوع که این دو مقام سعودی فریضه حج را تبدیل به عرصه رقابت خود کنند، جای تردید وجود دارد، چون رقابت در هر نظام سیاسی با ماهیت خاص خود، حداقل این اصل منطقی را در دل خود دارد که نباید عرصه رقابت را به بقا و مشروعیت نظام سیاسی گره زد و آن را به خطر انداخت. بخصوص در مسئله حج که به حیثیت نظام عربستان گره خورده و این کشور به انحای مختلف از این موضوع برای خود اعتبار کسب کرده است.
اگرچه محمد بن نایف ولیعهد به عنوان وزیر کشور و به نیابت از پادشاه مسئول اصلی کمیته حج در عربستان است، اما بی کفایت نشان دادن او از سوی محمد بن سلمان در واقع کفایت و صلاحیت ساختار سیاسی عربستان را زیر سوال برده است و افکار عمومی در قضاوت های خود دولت عربستان را بی کفایت خواهند دانست و نه شخص خاص ولیعهد یا دیگر مقامات ذیربط. اگرچه نمی توان بی تجربگی و جاه طلبی محمد بن سلمان را هم نادیده گرفت، چون او حداقل در عزل و نصب های پس از روی کارآمدن ملک سلمان و آغاز جنگ یمن، مخالفت متنفذین خاندان سعودی را برانگیخت.
در پایان و در یک جمع بندی باید گفت که وقوع این حوادث چه عمدی و چه غیرعمدی صلاحیت عربستان برای برگزاری مراسم حج را بار دیگر به آزمون قضاوت افکار عمومی گذاشت. بر کسی پوشیده نیست که مسئولیت تامین امنیت جانی حجاج مستقیم متوجه دولت عربستان است و کوتاهی و قصور در انجام این وظیفه علاوه بر خدشه بر حیثیت آل سعود، هزینه های مالی زیادی را نیز بر این کشور تحمیل کرده است. سلسله وار شدن حوادث اخیر در صورت تایید شدن رقابت ولیعهد و ولی ولیعهد در حادثه منا، در کنار درگیری های منطقه ای این کشور بخصوص در یمن عواملی است که می تواند وضعیت تقریبا گسیخته ماه های اخیر عربستان را وارد فرآیندهای تعادل زدا نماید.
* پژوهشگر خلیج فارس