در علوم اجتماعی هم از «پیامدهای ناخواسته» (عواقب قصدناشده) به عنوان یک اصل (قانون) سخن گفته شده است. یعنی تصمیم‌ها و کنش‌های فرد/افراد آثار ناخواسته و پیش‌بینی نشده‌ای دارد.
به نظر می‌رسد، یکی از نمونه‌های بسیار گویای این قاعده، گزارش‌های «کامران نجف‌زاده» در مورد احتمال بیماری روانی «دونالد ترامپ»، رئیس جمهور آمریکا است. مخاطبانِ ایرانی پس از دیدن این گزارش‌ها ممکن است بگویند: چقدر فاجعه‌بار! یک روانی و مبتلا به آلزایمر (اختلال حافظه) سکان‌دار آمریکا شده است. و شاید به نتایج کلان‌تری هم برسند: دموکراسی، تحزّب و انتخابات مفید نیست؛ چراکه همیشه ثمراتِ معقول و منطقی به بار نمی‌آورد. اما، این یک روی سکه است.
چه بسا مخاطبانی هم باشند که بیان کنند: چقدر خوب است که جامعه برای نقد رئیس جمهور، منتظر پایان کار ترامپ و خروج کاملش از کاح سفید نمی‌ماند. اگرچه نتیجۀ مردم‌سالاری همیشه مطلوب نیست، اما اگر دموکراسی با تمام ارکانش (مانند آزادی بیان و رسانه‌های آزاد) محقق شود، احتمالاً، امکان تصحیح خطا و بازگشت وجود دارد.
شاید ذهن مقایسه‌گر این افراد در گام بعدی متوجه موارد مشابه داخلی شود و با خود بگویند:
مردۀ خود را رها کرده است او
مردۀ بیگانه را جوید رفو (مولانا/مثنوی معنوی/دفتر دوم)؛
در ایران هم یک فرقۀ سیاسیِ غالی و خرافی، نزدیک به یک دهه سخن از «معجزۀ هزارِ سوم»، هالۀ نور، کشف انرژی هسته‌ای در خانه توسط دختری 16 ساله (بهمن 1385)، استقبال‌های بی‌نظیر مردم در سفرهای خارجی و ... گفت. هم‌چنین ممکن است ماجرای غریب! سلفی‌گرفتن تعدادی از نمایندگان مجلس با «موگرینی» یا اظهارنظر آقازاده‌ای در مورد «ژنِ خوبش» در ذهن‌شان خطور کند.
آن‌ها ممکن است از خود بپرسند: چرا ما بجای نقد همزمان حاکمان، تمسخر و تحقیر پس از قدرت داریم؟ چرا هیچ‌گاه انجمن‌های مرتبط با روان‌شناسی و روانپزشکی ایران در مورد سلامت روان یا اختلال شخصیت یا دست کم ویژگی‌های روانی این افراد اظهارنظری نکردند؟ چرا کسی از آثار روان‌شناختی و تربیتیِ تبختر، بی‌منطقی، سربالا جواب‌دادن، مغالطه‌کاری، لجاجت و توجیه‌گریِ حاکمان بر نسل آینده سخن نگفت؟
برای درک بهتر موضوع می‌توان به دو مطلب زیر توجه کرد:
تربیت فرزندان در دوران ترامپ
«توماس جی. پلانت»، استاد روان‌شناسی دانشگاه استنفورد در مطلبی با عنوان «چگونه در دورۀ ترامپ پدری و مادری کنیم؟» می‌نویسد: اخیراً، مادری به من گفت که به‌تازگی گفت‌وگوی نگران‌کننده‌ای با پسرش داشته است. این دانش‌آموزی دبیرستانی در مورد موضوعی، گستاخ و بی‌ادب سخن گفته و هنگامی‌که با واکنش تأدیبی و فوری مادرش مواجه شده، خودپسندانه پاسخ داده که او مجاز است چنین رفتاری داشته باشد؛ چراکه «رئیس‌جمهور ایالات متحده - مهم‌ترین و قدرتمندترین فرد در کشور - به این شیوه رفتار می‌کند». مادر ناامیدانه می‌پرسید که «چگونه پاسخش را بدهم».
«پلانت» ادامه می‌دهد: این مادر تنها نیست. والدین در سراسر کشور و جهان شگفت‌زده هستند که چگونه در دورانِ ترامپ پدرومادری کنند. اکنون ما و فرزندان‌مان بارها و بارها شاهد رفتارهای موهن، سبک، توهین‌آمیز، بی‌ادبانه، گستاخانه و قلدرمابانۀ رئیس‌جمهور ایالات متحده و بسیاری از سیاستمداران بلندپایه در کاخ سفید و کنگره هستیم.
توصیۀ این روان‌شناس به والدین این است که در چنین شرایطی، باید از اصل «ادب‌آموزی از بی‌ادبان» بهره برد؛ رفتار بد و حیرت‌آور حاکمان‌مان، فرصت‌های گران‌قیمتی برای تعلیم فرزندان است که آن‌گونه نباشند.
شصت‌هزار روان‌شناس می‌گویند ترامپ بیماری روانی جدی دارد
گروهی از روان‌شناسان آمریکایی «وظیفۀ هشدار» را بر عهد گرفته‌اند و به رهبری روان‌کاو سرشناس و استاد دانشگاه جان هاپکینز یعنی «جان گارتنر» شصت هزار امضا از حرفه‌ای‌های حوزۀ سلامت روان جمع‌آوری کرده و خواهان برکناری دونالد ترامپ از ریاست جمهوری هستند.
اما، از یک سو، «انجمن روان‌کاوی آمریکا» با انتشار بیانیه‌ای، می‌گوید که اعضایش باید برای اظهار نظر دربارۀ سلامت روانِ چهره‌های ملّی و اثرگذار آزاد باشند، ولی از ارائۀ تشخیص رسمی خودداری کنند. از سوی دیگر، «انجمن روانپزشکی آمریکا» بر اساس «قانون گلدواتر»، از متخصصان عضو انجمن می‌خواهد از اظهار نظر دربارۀ افراد مذکور پرهیز کنند.
***
به هر حال ما مردمانی هستیم که وقتی حاکمی بر مسند نشسته است، تقدیس‌اش می‌کنیم و نعره می‌کشیم که «مخالفِ فلانی، دشمن پیغمبر [ص] است» و وقتی از قدرت کناره می‌گیرد، منفجر می‌شویم و از طعن و لعن و فحش و تمسخرش (حتی در خندوانه) فروگذار نمی‌کنیم. اما آن‌چه اهمیت دارد و برای جامعه مفید است «نقدِ به‌هنگام» قدرت است.