علاقه مندی عجیب یک نویسنده آلمانی

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، در چند دهه اخیر، محققان زیادی در دانشگاه‌های غربی در زمینه مطالعات قرآنی کار کرده‌اند.

یکی از این محققان برجسته، «نیکولای ساینای» (Nicolai Sinai) استاد آلمانی مطالعات اسلامی دانشگاه آکسفورد است. ساینای در سال ۱۹۷۶ در آلمان به دنیا آمد. وی در دانشگاه لایپزیگ، دانشگاه آزاد برلین و دانشگاه قاهره در رشته عربی و فلسفه تحصیل کرد. او در سال ۲۰۰۷ دکترای خود را از دانشگاه آزاد برلین دریافت کرد.

علاقه‌ عجیب به جنبه‌های ادبی و بین ادیانی قرآن

«نیکولای ساینای» از سال ۲۰۱۱ به‌عنوان مدرس، دانشیار و استاد، علوم اسلامی را در دانشگاه آکسفورد تدریس کرده است. تحقیقات او بر قرآن‌پژوهی تاریخی-انتقادی و فلسفه و کلام اسلامی متمرکز است. به طور کلی حوزه علاقه‌مندی وی عبارت است از جنبه‌های ادبی قرآن، رویکرد قرآن در مواجهه با سنت‌های یهودی و مسیحی و ارتباط آن با شعر کهن عربی، عربستان باستان متاخر و زندگی محمد(ص)، تفسیر قرآن، اعم از پیشامدرن و مدرن، هرمنوتیک متون مقدس به طور کلی، تاریخ اندیشه فلسفی و کلامی در جهان اسلام.

ساینای درباره سیر مطالعاتی و زمینه مورد علاقه خود در مطالعات قرآنی می‌نویسد: بیشتر تحقیقات من تا کنون مربوط به دوران اولیه اسلام به ویژه قرآن و زندگی محمد(ص) است. من به طور گسترده در مورد ویژگی‌های ادبی قرآن، توالی زمانی (chronology) درونی این کتاب و تعامل آن با سنت‌های پیشین (سنت‌های مربوط به کتاب مقدس، مسیحیت، سنت‌های ربانی، عربی) مطالعه کرده‌ام. به مسئله موقعیت‌یابی متون عربی اولیه در محیط چندفرهنگی، چندمذهبی و چندزبانی که در آن تولید شده‌اند علاقه‌مندم.

شیفته این مفسران قرآن هستم

وی می‌افزاید: در کنار علاقه‌ام به مطالعه چگونگی فهم قرآن توسط اولین مخاطبان آن، پیچیدگی و دانش زبانی بیش از هزارساله تفسیر کتاب مقدس اسلامی را مطالعه می‌کنم و شیفته این هستم که چگونه مفسران قرآن اغلب با ترکیب چندین رشته مانند نحو، نقد متن و کلام کار کرده‌اند. من همچنین علاقه بسیاری به تاریخ فکری دوران میانه اسلامی به ویژه فلسفه عربی دارم. در آموزش‌ها، سخنرانی‌ها و سمینارهای خود بر مطالعه دقیق منابع اولیه پیشامدرن و استدلال دقیق مبتنی بر متن تأکید دارم. من در حال حاضر پروژه تحقیقاتی با حمایت شورای تحقیقات اروپا (European Research Council) با عنوان «تفسیر قرآن: یک پارادایم منسجم» را مدیریت می‌کنم و سردبیر مجله انجمن بین‌المللی مطالعات قرآنی ( International Qur'anic Studies Association) هستم.

پروژه «تفسیر قرآن: یک پارادایم منسجم» که به اختصار QuCIP خوانده می‌شود، زمینه بسیار مهمی را برای اولین تفسیر تاریخی ـ انتقادی در مورد بخشی از قرآن به زبان انگلیسی ارائه خواهد کرد که حداقل سوره‌های اول و دوم را پوشش می‌دهد. هدف این پروژه ارائه یک رویکرد تفسیری یکپارچه است که قادر به پرداختن به سه بعد اصلی شامل: ۱- تعامل نزدیک و در عین حال به لحاظ کلامی گزینشی با مفاهیم و سنت‌های پیشین (یهودی، مسیحی و عرب باستان). ۲- بررسی ساختار ترکیبی پیچیده به ویژه سوره‌های مبسوط قرآن مانند سوره‌های بقره و آل عمران. ۳- فرآیندهای پیچیده تکامل ادبی و سیر اصلاحاتی که توسط آنها شکل گرفته است.

در این پروژه پژوهش‌های اسلامی پیشامدرن در مورد قرآن به‌عنوان گنجینه ارزشمندی از قرائت دقیق این کتاب مقدس مورد بررسی انتقادی قرار خواهد گرفت. اولین نقطه عطف این پروژه یک فرهنگ تفسیری از اصطلاحات کلیدی قرآن بود. این فرهنگ لغت و سایر آثار اعضای این پروژه در مورد دستور زبان قرآن، نحو قرآنی در بافت قدیمی آن و در مورد جنبه‌هایی از تاریخ دریافت اولیه قرآن، مبنای تفسیر را تشکیل خواهند داد.

نظریه ساینای درباره پایان جمع‌آوری قرآن 

یکی از نظرات ساینای که مورد توجه محققان مطالعات قرآنی قرار گرفته است، دیدگاه وی درباره جمع‌آوری نهایی قرآن کریم است. وی در این باره می‌نویسد: ادعای من مبنی بر اینکه شکل استاندارد قرآن تا حدود ۳۰ هجری به وجود آمد و عثمان آن را به عنوان متن معیار اعلام کرد همچنان مورد اتفاق اکثر قرآن‌پژوهانی است که به زبان‌های انگلیسی، فرانسوی یا آلمانی می‌نویسند؛ اما در دهه گذشته کارهای مهم بیشتری در مورد نسخه‌های خطی متقدم قرآن و نخستین روایت‌های مکتوب قرآن، سنت‌های قرائت قرآن و پیامدهای رسم‌الخط تثبیت‌شده قرآن برای فهم ویژگی‌های زبانی عربی قرآنی انجام شده است.

برای مثال، مارین فان‌پوتن نحوهٔ املای عبارت «نعمة/نعمت الله» را در چهارده نسخه خطی متقدم قرآن بررسی کرده و دریافته است که استفاده یکپارچه آن‌ها از «ت» یا «ة» در جاهای یکسانی از متن، دلالت بر این دارد که همه این نسخه‌ها از یک کهن‌الگوی مکتوب نشئت گرفته‌اند.

وی می‌افزاید: به طور کلی، حتی در پرتو آثار جدیدتر، من همچنان اکثر استدلال‌های ارائه شده در مقاله ۲۰۱۴ خود را معتبر می‌دانم؛ از جمله تلاشم برای نشان دادن این‌که برخی ویژگی‌های درونی قرآن به راحتی با این فرضیه سازگار نیست که متن قرآن در اواخر سلطنت عبدالملک تثبیت شده باشد. وی در ادامه ادعا می‌کند: چنان‌که در مقاله ۲۰۱۴ هم گفتم، این نکته را نیز می‌افزایم که پژوهش تاریخی نمی‌تواند این فرضیه را رد کند که ممکن است برخی اصلاحات و اضافات در متن قرآن در حوالی دهه اول پس از رحلت پیامبر انجام شده باشد. البته «نمی‌توان رد کرد» به این معناست که من مطمئن نیستم که بتوان برای این ایده، استدلال ایجابی ارائه کرد.

تحقیقات قرآنی _ اسلامی نیکولای ساینای

این محقق آلمانی تاکنون چندین کتاب و ده‌ها مقاله در زمینه مطالعات قرآنی نگاشته است که بیشتر آنها مورد توجه صاحب‌نظران این عرصه قرار گرفته است. مهم‌ترین کتاب‌های وی عبارت‌اند از:

۱- Fortschreibung und Auslegung: Studien zur frühen Koraninterpretation, Wiesbaden ۲۰۰۹ (۳۲۴ pp) (به‌روزرسانی و تفسیر: مطالعات تفسیر اولیه قرآن، ویسبادن ۲۰۰۹.

۲- Der Koran. Eine Einführung. Reclam, Stuttgart (۲۰۱۷) (قرآن، یک مقدمه)

۳- The Qur'an. A Historical-Critical Introduction . Edinburgh (۲۰۱۷)، قرآن. یک مقدمه تاریخی-انتقادی.

۴- Rain-Giver, Bone-Breaker, Score-Settler: Allāh in Pre-Quranic Poetry (۲۰۱۹) (باران آور، استخوان شکن، حسابگر: الله در شعر پیش از قرآن)

۵- Unlocking the Medinan Qur’an (ed.), Brill (۲۰۲۲) (رمزگشایی از قرآن مدینه).

۶- Key Terms of the Qur'an. A Critical Dictionary. Princeton (۲۰۲۳)  (اصطلاحات کلیدی قرآن. فرهنگ لغت انتقادی).

استقبال از کتاب «اصطلاحات کلیدی قرآن، فرهنگ لغت انتقادی»

کتاب «اصطلاحات کلیدی قرآن، فرهنگ لغت انتقادی» با استقبال قرآن‌پژوهان روبرو شده است. این کتاب تحلیلی مبسوط و میان‌رشته‌ای از انبوهی از اصطلاحات کلیدی قرآنی ارائه می‌دهد. این اصطلاحات در قالب مدخل‌هایی تحلیلی درباره عبارات مهم قرآنی است؛ از اسمای الهی (مانند الله و الرحمن) گرفته تا فهم قرآنی از مفاهیم ایمان و عبودیت خدا، مجموعه‌ای از اصطلاحاتی است که در این کتاب بدان‌ها پرداخته شده است.

ساینای درباره هر اصطلاح به این می‌پردازد که در کاربرد قرآنی‌اش چه معنایی دارد، چگونه باید به انگلیسی ترجمه شود و چه نقشی در جهان‌بینی و تصویر متمایز قرآن از خدا، انسان و جهان ایفا می‌کند. او همچنین بررسی جامعی از ارتباط اصطلاحات قرآنی با سنت‌های پیشین (مانند ادبیات یهودی و مسیحی، اشعار عربی پیشااسلامی و سنگ‌نبشته‌های عربی) ارائه می‌کند؛ بررسی‌ای که در عین جامعیت، تقلیل‌گرایانه نیست.

این واژه‌نامه عمدتاً به دنبال این است که نشان دهد قرآن با کاربرد هر اصطلاحی چه منظوری برای مخاطبان اصلی‌اش (اعراب باستان متأخر) داشته است. در عین حال، ساینای، در کنار استفاده از پژوهش‌های گسترده انگلیسی، آلمانی و فرانسوی از قرن ۱۹ تاکنون، به صورت گزینشی و انتقادی از آثار مسلمانان متأخر نیز استفاده کرده است.

مایکل کوک، استاد دانشگاه پرینستون درباره این اثر می‌نویسد: داشتن چنین کتاب مرجعی که یک واژه‌نامه تفسیری است، کار را برای محققان مطالعات اسلامی بسیار ساده‌تر می‌سازد. این مدخل‌ها عالمانه، منصفانه و الهام‌بخش‌اند و بسیاری از ادبیات دست دوم و یافته‌ها را از گوشه‌های پنهان فضای رشته، کنار هم جمع ‌می‌کنند.

احمد الجلاد، استاد دانشگاه اوهایو هم درباره این کتاب نوشته است: این کتاب اثری مهم در مطالعه آکادمیک قرآن است. ساینای بررسی دقیقی از واژگان قرآنی ارائه می‌دهد، در عین اینکه به طیف گسترده‌ای از پژوهش‌های تاریخی درباره متن قرآن و بستر تاریخی آن می‌پردازد.

گابریل رینولدز، استاد دانشگاه نوتردام در نقد این اثر نوشته است: ساینای در کتاب «اصطلاحات کلیدی قرآن»، مطالعه دقیق متن قرآن را با بینش‌هایی از تفاسیر اسلامی، باستان متأخر، سنت عهدینی، و آخرین پژوهش‌های معاصر پیوند می‌زند. این کتاب باید روی میز هر دانشجو و پژوهشگر قرآن باشد.

استیون شومیکر همچنان مدعی هستند که متن استاندارد قرآن احتمالاً در زمان عبدالملک مدوّن و منتشر شده و بسیاری از محتوای آن بازتاب کلمه‌ به‌ کلمه پیام‌های محمد در نخستین دهه‌های دعوت او نیست. همچنان معتقدم که الگوی شومیکر مشکلات عمده‌ای را به دنبال دارد؛ بدین معنا که چارچوب تبیینی‌ای که این الگو برای تکمیل قرآن فراهم می‌آورد به اندازه سناریوی سنتی رضایت‌بخش نیست؛ بر اساس سناریوی سنتی، متن قرآن عمدتاً پیش از دوره فتوحات در مکه و مدینه وحی شده و  تا حدود سال ۳۰ هجری یکسان‌سازی شد.