کودکی در گذشته تجربه‌ای بی‌نام و بی‌نشان بود؛ خاطرات شیرین یا تلخ کودکان در محدودۀ خانواده و در ذهن پدر و مادر باقی می‌ماند، یا در بهترین حالت در قاب عکسی در آلبوم‌های خانگی جا می‌گرفت. اما در جهان امروز، کودک از لحظه تولد تا نخستین روزهای مدرسه، در معرض نگاهی جهانی قرار می‌گیرد. تصاویر تولد، خنده‌ها، گریه‌ها و حتی لغزش‌های کودکانه با دست‌های پدر و مادر یا اطرافیان در فضای مجازی منتشر می‌شود و در حافظه‌ای جاویدان به نام اینترنت باقی می‌ماند. کودک امروز پیش از آنکه زبان بیاموزد یا حتی خود را بشناسد، هویتی دیجیتال یافته است؛ هویتی که انتخاب او نبوده و کنترلش نیز از دست او خارج است. این «هویت ثبت‌شده ناخواسته» پرسشی بنیادین را پیش روی ما می‌گذارد و آنهم این است که آیا کودک حق دارد روزی گذشته دیجیتالی خویش را پاک کند و زندگی‌اش را از نو بازتعریف نماید؟ این پرسش، نقطۀ آغاز مفهوم «حق بر فراموشی» است؛ حقی نوپدید اما ریشه‌دار در کرامت انسانی و آزادی در خودشناسی.
بخش اول: هویت دیجیتال؛ سایه‌ای بر شخصیت کودک
مطالعات اجتماعی نشان می‌دهد که هویت دیجیتال شکل‌گرفته در سال‌های نخستین زندگی می‌تواند پیامدهایی ماندگار برای شخصیت، اعتماد به نفس و حتی فرصت‌های آینده کودک داشته باشد. آنچه امروز برای والدین ساده و سرگرم‌کننده به نظر می‌رسد، فردا می‌تواند به ابزاری برای قضاوت‌های منفی، تحقیر یا حتی محدودیت‌های شغلی و اجتماعی بدل شود. به بیان دیگر، کودک نه تنها با هویت واقعی خویش رشد می‌کند، بلکه با «چهره‌ای موازی» در فضای مجازی همراه است؛ چهره‌ای که ممکن است با شخصیت حقیقی او همخوان نباشد. این دوگانگی میان «منِ واقعی» و «منِ دیجیتالِ ناخواسته»، خطری جدی برای سلامت روانی نسل فردا محسوب می‌شود.
بخش دوم: خلأ حقوقی و بی‌پناهی کودکان نسل آلفا
در عرصه جهانی، بسیاری از کشورها برای صیانت از داده‌های شخصی، به ویژه داده‌های کودکان، قوانین سخت‌گیرانه وضع کرده‌اند. در این نظام‌ها، فرد می‌تواند خواستار حذف اطلاعاتی شود که بدون اختیار او منتشر شده است. این همان «حق بر فراموش شدن» است که به‌عنوان بخشی از حق بر حریم خصوصی شناخته می‌شود.
اما در ایران، هنوز ابزار حقوقی مشخصی برای تحقق این حق وجود ندارد. نه قانونی که والدین را ملزم به رعایت حریم داده‌های فرزند کند، و نه نهادی که کودک پس از بلوغ بتواند به آن مراجعه کند و داده‌های گذشته‌اش را حذف نماید. کنوانسیون حقوق کودک بر حفاظت از حریم خصوصی و هویت فرهنگی کودک تأکید کرده است، اما این اسناد در حقوق داخلی ما به‌صورت الزام‌آور ترجمه نشده‌اند. همین خلأ قانونی، کودکان ایرانی را در برابر ثبت ناخواسته داده‌ها آسیب‌پذیر کرده است.
بخش سوم: پیامدهای شکسته شدن حریم داده‌های کودکان
۱. افشاگری ناخواسته: تصاویری که در دوران کودکی منتشر می‌شوند، می‌توانند در آینده به سادگی در دسترس همگان قرار گیرند و باعث شرمندگی یا لطمه به اعتبار فرد شوند.
۲. آسیب‌های امنیتی: انتشار بی‌محابای داده‌ها، زمینه را برای سوءاستفاده، تهدید و حتی جرایم سایبری علیه کودک فراهم می‌کند.
۳. نابرابری اجتماعی و فرهنگی: کودکانی که در خانواده‌های برخوردار از دانش رسانه‌ای رشد می‌کنند، بهتر می‌توانند داده‌های خود را مدیریت یا حذف کنند؛ در حالی که در خانواده‌های محروم یا کم‌سواد، این داده‌ها برای همیشه در دسترس عموم باقی خواهد ماند.
۴. بحران هویت و روانی: قرار گرفتن کودک در سایۀ گذشته‌ای که خود انتخاب نکرده است، می‌تواند آزادی او را در خودشناسی و بازتعریف زندگی‌اش محدود کند.
بخش چهارم: راهکارهای سیاستی و فرهنگی برای حمایت از کودکان
- حقوقی و قانونی
1. تصویب قانون ملی «حق فراموشی کودک» که به والدین و سپس خود کودک (پس از رسیدن به سن معین) امکان حذف داده‌های شخصی را بدهد.
2. الزام شبکه‌های اجتماعی، موتورهای جست‌وجو و سامانه‌های اینترنتی به فراهم کردن ابزارهای حذف خودکار اطلاعات مربوط به کودکان.
3. ایجاد نهادی مستقل برای رسیدگی سریع و کم‌هزینه به شکایات مربوط به داده‌های شخصی کودکان.
- آموزشی و خانوادگی
- گنجاندن آموزش سواد رسانه‌ای و حقوق دیجیتال در برنامه‌های رسمی برای والدین و مربیان.
- الزام مدارس به اخذ رضایت آگاهانه پیش از انتشار هرگونه تصویر یا فیلم از دانش‌آموزان.
- ترویج فرهنگ «خاطره‌سازی واقعی به جای ثبت مجازی» در میان خانواده‌ها.
- فناوری و فرهنگ عمومی
- طراحی سامانه‌ها و نرم‌افزارهای بومی برای ذخیره خصوصی خاطرات کودک که تنها با رضایت او در آینده قابل انتشار باشند.
- استفاده از ظرفیت رسانه‌های ملی و محلی برای آگاهی‌بخشی درباره پیامدهای انتشار داده‌های کودک.
- پیوندزدن این موضوع با ارزش‌های اخلاقی و دینی جامعه، مانند حرمت آبرو و لزوم پاسداشت حریم خصوصی انسان.
آینده‌ای آزاد برای نسل فردا
کودکان عزیز ایرانمان سزاوار آن هستند که آینده‌ای بیافریند که خود انتخاب می‌کنند، نه آینده‌ای که در بند گذشته‌ای ناخواسته گرفتار شود. «حق بر فراموش شدن» حقی نوظهور اما ضروری است که پاسداری از آن، تضمینی برای استقلال شخصیت، سلامت روان و عدالت فرهنگی نسل آینده خواهد بود. اگر امروز بی‌اعتنا باشیم و کودکی را در انبوه داده‌های ابدی دیجیتال غرق نماییم، فردا نسلی خواهیم داشت که آزادی در بازتعریف خویش را از دست داده است. حمایت از این حق، نه تنها وظیفه‌ای حقوقی بلکه ضرورتی اخلاقی و اجتماعی برای پاسداشت کرامت کودک ایرانی است.
* حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان