از نظر حکما و علمای اخلاق، رقّت قلب و ترحّم، نشانه و خاصیت انسانیت است و در نقطه مقابلِ قساوت قلب و تصلّب قرار دارد. حکیم نراقی می‌گوید: «قساوت و سخت دلی، حالت و ملکه ای است که آدمی به سبب آن از درد و رنج همنوع خود متأثّر نمی شود.
شکی نیست که این خوی از غلبه درندگی و سبعیت ناشی میشود و اکثر صفات ذمیمه، مانند ظلم و ایذاء و به فریاد مظلومان نرسیدن و با فقرا و محتاجان مواسات نکردن بر این خوی مترتّب می شود. ضدّ قساوت، رقّت قلب و نازک‌دلی است و آن عبارت است از تأثّر از مشاهده درد و رنج همنوعان خود».
خداوند انسان را از رحمانیت خویش آفرید و لذا انسان باید مظهر و تجلی‌گاه رحمت الهی باشد. امام خمینی (ره) در شرح حدیث جنود عقل و جهل، آنجا که رأفت را از جنود عقل می‌نامد، نوشته است: «رحمت و رأفت و شفقت و لینَت و حلم، هر یک از لوازم فطرتِ مخموره و از جنود عقل و رحمانند، و حبّ تعاطف و ترحّم و مودّت و معدلت در خمیره ذات تمام عائله بشری هست.
هر کس هرچه ظالم باشد، به حسب جبلّت اولیه، به زیردستان و افتادگان و ضعفا و بیچارگان و به کودکان ضعیف، رحیم و عطوف و رؤوف است؛ بلکه رحمت بر هر صاحب حیاتی و رأفت بر هر موجودی در نهاد انسان به ودیعت گذاشته شده. انسان را خدای تعالی از حقیقت رحمت خود آفریده و انسان صورت رحمت الهیه است. چنان که خدای تعالی فرماید: «الرَّحْمنُ، عَلَّمَ الْقُرْآنَ، خَلَقَ الْإِنْسانَ»؛ خلق انسان را به اسم رحمان نسبت می‌دهد.