الهه جعفرزاده: جهان امروز، جهانی است که کودکان در آن دیگر تنها «مصرف‌کننده» فناوری نیستند، بلکه خود به «تولیدکننده»، «تأثیرگذار» و «کالا» در بازار دیجیتال تبدیل شده‌اند. تلفن همراه، دوربین و پلتفرم‌های اشتراک‌گذاری محتوا، مرز سنتی میان فضای خصوصی و عمومی را در زندگی کودکان در هم شکسته‌اند. تصویری ساده از تولد یک نوزاد یا حضور او در کلاس درس، در کسری از ثانیه به محتوایی جهانی بدل می‌شود؛ بی‌آنکه کودک هیچ‌گونه رضایت آگاهانه‌ای داده باشد. «هفته ملی کودک» فرصتی است تا با قانون‌گذاری، آموزش والدین و معلمان و مسئولیت‌پذیری پلتفرم‌ها، فضای مجازی را به بستری برای شکوفایی کودکان تبدیل کنیم.
در همین خصوص، دکتر محمدمهدی سیدناصری، حقوقدان و پژوهشگر حقوق بین‌الملل کودکان، در گفت‌وگو با خبرآنلاین، مهم‌ترین تهدیدهایی که در فضای دیجیتال برای کودکان وجود دارد را اینگونه برمی‌شمارد: «در فضای دیجیتال، نقض حریم خصوصی، آزار آنلاین، بهره‌کشی جنسی، اعتیاد دیجیتال و دسترسی به محتوای نامناسب عواملی هستند که سلامت کودک را در ابعاد گوناگون تهدید می‌کنند. ایران باید «قانون حمایت از کودکان در فضای مجازی» را تصویب کند که پردازش داده‌های کودکان بدون رضایت والدین را ممنوع کند، مسئولیت کیفری برای ناقضان تعیین کند، پلتفرم‌ها را به طراحی محیط ایمن ملزم کند و نظام حذف سریع محتوای مضر را ایجاد کند. الگوبرداری از کشورهایی مثل فرانسه و بریتانیا، با توجه به ارزش‌های فرهنگی ایران، مفید است.»
مشروح این گفت‌وگو را در ادامه بخوانید:
در وهله نخست بد نیست به این موضوع بپردازیم که حقوق بین‌الملل چه استانداردهایی برای حفاظت از کودکان در فضای مجازی دارد؟
ماده ۱۶ کنوانسیون حقوق کودک از حریم خصوصی کودکان، از جمله در فضای دیجیتال، حمایت می‌کند. تفسیر شماره ۲۵ کمیته حقوق کودک (۲۰۲۱) دولت‌ها را موظف به حفاظت از داده‌ها و تصاویر کودکان، الزام پلتفرم‌ها به رعایت اصول «حداقل داده‌برداری» و «رضایت آگاهانه»، آموزش سواد دیجیتال به کودکان و والدین و پیشگیری از بهره‌کشی، تبلیغات هدفمند و خشونت آنلاین کرده است. کنوانسیون بوداپست و پروتکل‌های حقوق کودک نیز انتشار محتوای مضر یا استثمار و بهره‌کشی از کودکان در فضای آنلاین را ممنوع می‌کنند.
وضعیت اجرای این استانداردها در ایران چگونه است؟
ایران به‌عنوان عضو کنوانسیون حقوق کودک متعهد به این استانداردهاست، اما قانون خاص برای حمایت از داده‌های دیجیتال کودکان نداریم. قانون جرایم رایانه‌ای (۱۳۸۸) به‌طور کلی از حریم خصوصی حمایت می‌کند، اما برای کودکان ناکافی است. نبود نظارت مستقل بر پلتفرم‌ها و کمبود دستورالعمل برای والدین و مدارس، اجرای این تعهدات را دشوار کرده است.
چه خلأهایی در این زمینه داریم؟
در ایران خلأهایی جدی وجود دارد که عبارتند از: عدم وجود قانون حمایت از داده‌های شخصی کودکان، نبود نظام رضایت والدین برای ثبت و پردازش اطلاعات کودکان در پلتفرم‌ها، فقدان مرجع مستقل نظارت بر محتوای کودک و داده‌های او و نبود دستورالعمل مشخص برای مدارس، والدین و رسانه‌ها درباره انتشار تصاویر کودکان. از این رو، نیاز به تصویب یک «قانون جامع حمایت از کودکان در فضای مجازی» به‌شدت احساس می‌شود.
پدیده «کودک بلاگری» از مهم‌ترین موضوعات عصر جدید است. ضمن توضیح و تعریف، بفرمایید چرا این پدیده از نظر حقوقی نگران‌کننده است؟
در این الگو، والدین یا مدیران محتوا از تصویر و صدای کودک برای جذب دنبال‌کننده، تبلیغات و درآمدزایی استفاده می‌کنند. از منظر حقوق بین‌الملل، این پدیده می‌تواند مصداق بهره‌کشی اقتصادی از کودک طبق ماده ۳۲ کنوانسیون حقوق کودک باشد که دولت‌ها را موظف می‌کند کودکان را از هر نوع استثمار اقتصادی که به رشد جسمی، ذهنی یا اخلاقی آنها لطمه می‌زند، حمایت کنند. همچنین ممکن است با ماده ۱۹ (حمایت در برابر خشونت و سوءرفتار) و ماده ۳۶ (ممنوعیت بهره‌کشی در هر شکل) نیز تعارض پیدا کند.
با این تفاسیر، کودک‌بلاگری می‌تواند نوعی بهره‌کشی دیجیتال باشد؟
بله، کودک بلاگری بدون چارچوب قانونی روشن، مصداقی از بهره‌کشی مدرن است؛ بهره‌کشی‌ای که در آن، کودک به «ابزار سرمایه‌گذاری دیجیتال» بدل می‌شود.
در حقوق داخلی ایران چیزی تحت عنوان «بهره‌کشی دیجیتال» تعریف شده است؟
خیر، در قوانین ایران، اصطلاح «بهره‌کشی دیجیتال» هنوز تعریف نشده، اما می‌توان آن را ذیل «سوءاستفاده از اطفال و نوجوانان» (ماده ۹ قانون حمایت از اطفال و نوجوانان ۱۳۹۹) تفسیر کرد، زیرا این ماده هرگونه بهره‌گیری از کودک برای منافع مالی یا تبلیغاتی را جرم‌انگاری می‌کند.
همچنین بخوانید:
کودکان در سایه جنگ ۱۲ روزه؛ زخم‌های روانی و راهکارهای بازتوانی کودکان/ «فرهنگ اضطراب» چطور در کودکان نهادینه شد؟
در سال‌های اخیر، پدیده‌ای جدید دیگری به نام «معلم‌بلاگر»ها نیز شکل گرفته است. معلمانی که با هدف آموزش، سرگرمی یا حتی تبلیغ، از تصاویر و صدای دانش‌آموزان در شبکه‌های اجتماعی استفاده می‌کنند. از منظر حقوقی، این مسئله را چطور می‌بینید؟
بدون رضایت کتبی والدین، این کار نقض ماده ۱۶ کنوانسیون حقوق کودک و ماده ۵۸ قانون حمایت از اطفال است؛ که هرگونه افشای اطلاعات و تصاویر کودک بدون مجوز و رضایت، تخلف و گاه جرم محسوب می‌شود. مدارس باید محرمانگی اطلاعات دانش‌آموزان را حفظ کنند. انتشار تصاویر می‌تواند پیامدهای امنیتی و حیثیتی داشته باشد و با اصل اخلاقی احترام به کرامت شاگرد در تضاد است.
نقش آموزش و پرورش در این میان چیست؟
وزارت آموزش و پرورش باید آیین‌نامه‌ای شفاف درباره استفاده از داده‌های آموزشی، عکس‌ها و فیلم‌های دانش‌آموزان تصویب کند تا معلمان از مسئولیت کیفری احتمالی مصون بمانند و حقوق کودکان نیز محفوظ بماند.
والدین در حفاظت از کودکان در فضای مجازی چه نقشی دارند؟
والدین باید بین آزادی کودک و خطرات آنلاین تعادل برقرار کنند و از انتشار تصاویری که ممکن است در آینده به شرمساری یا تبعیض منجر شود، پرهیز کنند. آنها باید سواد دیجیتال بیاموزند تا محتوای مناسب سن کودک را شناسایی کرده و در صورت تهدید، اقدامات قانونی را بدانند.
چگونه می‌توان آگاهی والدین را افزایش داد؟
برنامه‌های آموزشی سواد دیجیتال در مدارس و رسانه‌های ملی ضروری است. وزارت آموزش و پرورش و پلیس فتا می‌توانند راهنماهای عملی درباره خطرات انتشار تصاویر کودکان منتشر کنند. پلتفرم‌های داخلی هم باید هنگام بارگذاری محتوای کودک، به والدین هشدار دهند.
آیا رضایت کودکان برای حضور در فضای مجازی معتبر است؟
خیر، کودکان به دلیل رشد نارس عقلانی و هیجانی اهلیت حقوقی برای رضایت آگاهانه ندارند. در ایران، کودکان زیر ۱۸ سال طبق قواعد حقوقی اهلیت قانونی ندارند و مسئولیت با والدین است. اما رضایت والدین هم نباید به زیان کودک باشد. کودک نه ابزار محتوا است و نه دارایی والدین؛ او صاحب حق بر کرامت و آینده‌ای آزاد است.
به طور کل، مهم‌ترین تهدیدهایی که در فضای مجازی برای کودکان وجود دارد شامل چه مواردی است؟ و چه راهکارهایی برای مقابله با آنها پیشنهاد می‌کنید؟
تهدیدات شامل نقض حریم خصوصی، آزار آنلاین، بهره‌کشی جنسی، اعتیاد دیجیتال و دسترسی به محتوای نامناسب است. ایران باید «قانون حمایت از کودکان در فضای مجازی» را تصویب کند که پردازش داده‌های کودکان بدون رضایت والدین را ممنوع کند، مسئولیت کیفری برای ناقضان تعیین کند، پلتفرم‌ها را به طراحی محیط ایمن ملزم کند و نظام حذف سریع محتوای مضر را ایجاد کند. الگوبرداری از کشورهایی مثل فرانسه و بریتانیا، با توجه به ارزش‌های فرهنگی ایران، مفید است.
۴۷۲۳۲