از دزد تا باج‌بگیر و از نخست وزیر اسبق تا ارتشبد و از سفیر و وکیل تا نماینده مجلس می‌توان در تاریخ شفاهی* ایران سراغ گرفت. منابعی محدود که برخی توسط مطلعین مقیم کشور و برخی توسط ایرانیان مقیم خارج جمع‌آوری و به گونه‌ای رسانه‌ای و منتشر شده است. با این همه اگر علاقمندی بخواهد از یک دانشمند علوم نظری و یا تجربی و یا یک مرد بزرگ فرهنگی و هنری و یا مطبوعاتی در تاریخ شفاهی ایران منبعی پیدا کند به احتمال قریب به یقین چیز دندان‌گیری نصیب نخواهد برد.
تاريخ مكتوب معاصر ايران شديدا فقير و رنجور است. و تاريخ شفاهي‌مان رنجورتر و محتضرتر. برخي حتي وجود تاريخ شفاهي را كتمان مي‌كنند و اهميتي بدان نمي‌دهند. در دهه‌هاي اخير آنچه به عنوان تاريخ شفاهي نگاشته شده و به بازار نشر سپرده شده خاطرات دولتمرداني است كه براي بيش از نيمي از آنها تاريخ اثرگذاري خاصي قايل نيست و براي بقيه نيز در بهترين شرايط شايد بتوان يك خط كوچك بر روي صفحه‌اي سفيد در نظر گرفت.
تلويزيون موظف است براي برنامه‌سازي مرتبط با تاريخ ايران به سراغ منابع دست اول برود.
در ذيل دو نمونه از خاطرات اسدالله علم را بخوانيد. خاطرات علم بي شك از يگانه‌هاي تاريخ مكنوب و شفاهي ايران است. بدون غرض ورزي بدانيم كه تاريخ شفاهي بستري را آماده مي‌كند تا صحت و سقم رويداد‌ها معلوم و مشخص شود. تاريخ تطبيقي و تاريخ مكتوب به كمك تاريخ شفاهي ما را به حقيقت نزديك مي‌كنند. چنانچه در باره اظهارات علم درباره پانزده خرداد حداقل در آمار كشته‌ها حرف و حديث فراوان وجود دارد.
- دوشنبه 15 خرداد 1346
... از 15 خرداد خاطره دارم و آن شروع جنگ مرتجعين با دولت من يعني در حقيقت با رفورم هاي شاه بود. شاه پشتيباني بزرگي از من كردند و من هم بي‌رحمانه آنها را در هم كوبيدم، اما كار دو سه روز طول كشيد. بعد كه تمام شد، به درگاه خدا استغاثه كردم كه مرا از ناراحتي وجداني خلاصي بخشد، زيرا آن بيچاره‌ها كه كشته شده‌اند در حدود صدنفر و دويست نفرهم زخمي شدند...تقصيري نداشتند. خدا كمك كرد، تمام خانواده‌هاي آنها را جستم و براي آنها مادام‌العمر دوبرابر آنچه نان‌آور آنها ممكن بود كمك كند، وسيله قانون مستمري تعيين كردم**...
- 16 دي 1346
... به دخترم رودابه كه همه زندگي من در دست اوست وصيت مي‌كنم كه مبادا خداي نكرده اين يادداشت‌ها را موقعي كه شاهنشاه و من يا يكي از ما زنده باشيم، منتشر كند، يا خداي نكرده موقعي كوچكترين خطري براي رژيم دربر داشته باشد. به هر صورت مسلما اگر انشاالله رژيم برقرار باشد كه برقرار هم خواهد بود بايد پنجاه سال صبر كند بعد آنها را منتشر كند. اگر خودش نتوانست اولادش انشاالله اين كار را بكنند...
پانوشت:
* تاریخ شفاهی یکی از شیوه‌های پژوهش در تاریخ است که به شرح و شناسایی وقایع، رویدادها و حوادث تاریخی بر اساس دیدگاه‌ها، شنیده‌ها و عملکرد شاهدان، ناظران و فعالان آن ماجراها می‌پردازد.
**دکتر علینقی عالیخانی، وزیر اقتصاد کابینه علم، که ویراستاری یادداشت‌های علم را بر عهده دارد، در مقدمه‌ای که بر این یادداشت‌ها نگاشته اشاره‌ای به این رویداد می‌کند. پس از ۱۵ خرداد علم به وزیران اقتصاد، دادگستری و کشور مأموریت داد که میزان تلفات جانی و مالی این رویداد تاسف آور را روشن کنند. این وزیران گروهی از خوش نامترین افراد را به عنوان نماینده خود برگزیدند. این گروه پس از چندین هفته بررسی دقیق پیشنهاد جامعی به نخست وزیر دادند. دولت علم بر همین پایه برای خانواده‌هایی که سرپرست خود را از دست داده بودند، مقرری تعیین کرد و هزینه تحصیلی کودکان خانواده را بر عهده گرفت. تا فرارسیدن انقلاب هنوز خانواده‌هایی بودند که از این بابت از نخست وزیری حقوق ماهیانه دریافت می‌کردند.