بسم
در حدیث نبوی است که «هر امری از امور که اهمیتی داشته باشد، اگر به نام خدا آغاز نشود، ناقص و ابتر می‌ماند و به نتیجه نمی‌رسد».۱ ابتر به معنای چیزی است که آخرش بریده۲و بی‌فرجام۳ باشد. هنگامی که فاعل به پایان کار خود می‌رسد، اگر به هدف نرسیده باشد، کارش ابتر است. و از همین‌رو است که زیرکی و هوشی که در راه حق به کار نیاید، از آن‌جایی که به هدف اصیل خویش نرسیده، بی‌فایده است.۴ با توجه به این موضوع، می‌توانیم بگوییم حرف باء در اول بسم الله معنای ابتدا را می‌رساند و معنای جمله چنین می‌شود: من به نام خدا آغاز می‌کنم. کلام نیز از جملۀ افعال است، و خداوند نیز فعل خویش (یعنی کلام الله) را که هدف خاصی دارد، با بسم الله ابتدا و آغاز نموده است. قَد جاءَکُم مِن اللهِ نُورٌ وَ کِتابٌ مُبین، یَهدِی بِه اللهُ...۵ غرض خداوند از کلام خود، هدایت بندگان است.۶ پس، در حقیقت هدایت خلق را با نام خود آغاز کرده است. خدایی که رحمان و رحیم است.
الله
کلمۀ الله ممکن است از مادۀ اله، به معنای پرستش باشد و یا از مادۀ وله به معنای تحیر و سرگردانی. که در صورت اول، خداوند را اله گویند چراکه معبود و مورد پرستش است و در صورت دوم، به معنای این است که عقول بشر در شناسایی او حیران و سرگردان است.۷ چنان‌که امام سجاد علیه‌السلام در زیارت امین‌الله فرمودند: «أللّهُمَّ إنَّ قُلُوبَ المُخبِتینَ إلَیکَ والِهَة»۸ و هم‌چنین پیامبر عزیز اسلام صلی‌الله چنین از خدا خواستند که «رَبِّ زِدنِی تَحَیُّراً فِیکَ»۹. به هرحال، کلمۀ الله، در اثر زیادی استفاده، در حکم اسم خاص خداوند قرار دارد. چرا که خداوند، به همۀ اسماء و صفات خویش توصیف می‌شود، اما با کلمۀ الله توصیف نمی‌شود. مثلاً می‌گوییم، الله رحمان است، اما نمی‌گویم رحمان الله است. به‌این‌ترتیب، می‌توان گفت کلمۀ الله به طور التزام، دلالت بر همۀ صفات کمالی او دارد.۱۰
الرحمن و الرحیم
حالت تأثر و شفقت درونی که قلب انسان در هنگام دیدن نقص و فقدان در کسی پیدا می‌کند و عزم برای جبران نقصان او و برآورده کردن نیازمندی و حاجتش می‌نماید، رحمت گفته می‌شود. این حالت، دربارۀ خدای تعالی، بدون جهات امکانی‌اش تعریف می‌شود و از این‌رو، رحمت در خداوند، همان اعطاء و افاضه و رفع نقص و نیازمندی موجودات و بندگان است.۱۱ دو لفظ رحمان و رحیم، هر دو مشتق شده از مادۀ رحمت‌اند. اما کلمۀ رحمان، صیغۀ مبالغه است که نشان‌دهندۀ کثرت و بسیاری رحمت، و کلمۀ رحیم صفت مشبهه از این ماده است که بر ثبات و دوام رحمت دلالت می‌کند. به همین جهت است که رحمت کثیری را که شامل حال همۀ موجودات و انسان‌ها اعم از مؤمن و کافر می‌شود، رحمانیت خداوند می‌نامند و رحمت ثابت و دائمی او را که نعمت دائمی است، رحمتی که تنها به مؤمنین افاضه می‌کند، رحیمیت او می‌خوانند.۱۲ رحمت مطلق و عمومی خداوند، فراگیر و بی‌قابل است.۱۳ به این معنا که لزومی ندارد تا گیرندۀ رحمت، قابلیت و شایستگی‌ای داشته باشد تا رحمانیت شامل حال او شود. رَبَّنا وَسِعتَ کُلَّ شَیءٍ رَحمَةً وَ عِلماً۱۴. مانند آفتاب که بر هر زمینی می‌تابد و باران که بر سرزمینی می‌بارد.۱۵ اما رحمت خاص خداوند که همان رحیمیت او باشد، به دنبال یک شایستگی و قابلیت شامل حال مخلوق می‌شود. وَ رَحمَتی وَسِعَت کُلَّ شَیءٍ فَسَأَکتُبُها لِلَّذینَ یَتَّقُونَ وَ یُؤتُونَ الزَّکوةَ وَ الَّذینَ هُم بِآیاتِنا یُؤمِنُونَ۱۶. رحیمیت خداوند شامل حال مؤمنین می‌شود و توفیقات دنیایی و اخروی نمونۀ رحمت خاص خدا هستند.۱۷ إنَّ رَحمَةَ اللهِ قَریبٌ مِن المُحسِنینَ۱۸. به این ترتیب، روشن می‌شود که رحمان، هدایت عام و مطلق است یعنی شامل هدایت همۀ موجودات می‌شود، و رحیم هدایت خاص مؤمنین است.۱۹
بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
آیۀ بسم الله الرحمن الرحیم بر سر ۱۱۳ سورۀ قرآن آمده است و با احتساب آیه‌ای از سورۀ نمل که خبر از ابتدای نامۀ حضرت سلیمان به ملکۀ سبأ با بسم الله الرحمن الرحیم می‌دهد، مجموعاً ۱۱۴ بار در قرآن تکرار شده است. این عبارت ۱۱۴ بار نازل شده است، نه این‌که یک بار نازل شده باشد و به دستور پیامبر صلی‌الله بر سر هر سوره قرار گرفته باشد. نزول مکرر بسم الله الرحمن الرحیم، نشانۀ اختلاف معنا و تفسیر آن در هر سوره است. بسم الله در هر سوره جزئی از آن سوره و با محتوای آن هماهنگ است. از آن‌جایی که مضامین سوره‌ها با یک‌دیگر متفاوت هستند، معنای بسم الله نیز در هر سوره متناسب با همان سوره و متفاوت با دیگر سوره‌هاست.۲۰ همان‌طور که اشاره شد، هدف و غرض کلی قرآن کریم، هدایت است. در این میان هر سوره بخشی از کلام خداست که وحدتی جداگانه دارد. بنابراین، هر سوره غرض و هدف هدایتی خاص خود را داراست، که شأنی از شئون هدایت کلی قرآن است. به‌این‌ترتیب، جملۀ بسم الله در هر یک از سوره‌ها راجع به هدف خاص هدایتی است که آن سوره دربردارد.۲۱ برخی از احکام فقهی نیز با این موضوع تناسب دارند، مانند این‌که اگر فردی در نماز قصد خواندن سوره‌ای را داشته باشد و بسم الله را تلاوت کند، آن‌گاه قصدش تغییر کند و بخواهد سوره دیگری را قرائت کند، لازم است تا بسم الله دیگری به نیت سورۀ جدید بخواند.۲۲
بنابراین، آغاز شدن کلام خداوند و سور قرآن با بسم الله، متناسب با صفت رحمان، طلب هدایت کلی قرآن است و ابتدای هر سوره با بسم الله مخصوص به خود، متناسب با صفت رحیم، هدایت خاص آن سوره را طلب می‌نماید. به‌همین‌منوال شاید بتوان گفت هر کاری را با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می‌کنیم، چراکه خداوند رحمان همه چیز را به سرمنزل مقصود هدایت می‌کند؛ به‌علاوه، آغاز هر کاری با بسم الله الرحمن الرحیم، طلب هدایت خاص آن کار به هدف مطابق خویش، از خدای رحیم است.
هدایت هر فعلی به هدف آن چگونه با بسم الله ممکن می‌شود؟
کُلُّ شَیءٍ هالکٌ إلّا وَجهَهُ۲۳. هیچ چیزی جز وجه کریم خداوند بقاء ندارد. در نتیجه هر چه به احترام او و وجه کریمش و به‌خاطر رضای او انجام شود، باقی می‌ماند. چون خود او باقی و فناناپذیر است و هر امری، از بقاء به آن میزان نصیب دارد که خدا از آن امر نصیب داشته باشد.۲۴ سرّ نافرجامی هر کاری که با نام خدای سبحان آغاز نگردد، آن است که بقاء تنها از آن وجه خداست. کُلُّ مَن عَلَیها فانٍ، وَ یَبقی وَجهُ رَبِّکَ ذوالجَلالِ وَ الإِکرام۲۵. و اگر کاری برای خدا نبود، سهمی از بقا ندارد.۲۶ در واقع، انسان در هر کاری که وارد می‌شود، و دریافت‌هایی که دارد، به میزانی که آن کار نسبتی با توحید داشته باشد، و آن دریافت‌ها، دریافت‌هایی توحیدی باشند، باقی، ماندگار و اصیل هستند. زیرا که هیچ هدف و دریافت اصیلی به جز توحید وجود ندارد. ما عِندَکُم یَنفَدُ وَ ما عِندَ اللهِ باقٍ۲۷.
به این ترتیب، شروع هر کاری با بسم الله، آغاز کردن به نام خدا، آن وجه پایدار هر چیزی است. ازسویی، تنها کاری را می‌توان با نام خدا آغاز نمود که خود درست باشد و نیکو نیز انجام شود، و از سوی دیگر ابتداء به نام خداوند، خود مایۀ اخلاص و نیکو شدن عمل است. به‌علاوه استعانتی است از آن‌که خود باقی و اصیل است. تا بدین ترتیب، کارها به هدف اصیل خویش برسند و به میزانی که بهره‌ای از توحید دارند، سهمی از بقاء دریافت کنند. «کاری که با نام خداوند شروع شود، نه تنها به ثمر می‌رسد، بلکه مورد برکت نیز قرار می‌گیرد و بیش از مقدار متوقع، نتیجه می‌دهد.»۲۸
به این ترتیب، سرّ هم‌صدایی آیات و روایات و سنت رسول‌الله صلی‌الله و سیرۀ ائمه علیهم‌السلام در تأکید بر آغاز کارها با بسم الله الرحمن الرحیم روشن می‌شود. بی‌جهت نیست اگر رسول الله صلی‌الله که آب را به سه جرعه می‌نوشیدند، می‌فرمایند هر کس پیش از هر جرعه بسم‌الله بگوید و پس از آن نیز الحمدلله، مادام که آب در شکم اوست، تسبیح خدا می‌گوید.۲۹ حتی کوچک‌ترین کارها مانند آب خوردن نیز، وقتی با نام خدا و توجه به حضرتش آغاز شوند، سهمی از بقا خواهند داشت و به هدف اصیل خود رهنمون می‌شوند. روایات بسیاری بسم الله را کلید کارها، حسنات، دور شدن شیطان و حتی موجب غفران الهی معرفی می‌کنند۳۰، که با بیان فوق، چگونگی آن روشن می‌شود. تاجایی‌که حضرت رضا علیه‌السلام می‌فرمایند: بسم الله الرحمن الرحیم به اسم اعظم الهی، از مردمک چشم به سفیدی آن نزدیک‌تر است۳۱. آغاز با بسم‌الله اختصاص به پیامبر اسلام صلی‌الله ندارد۳۲ و قرآن گویای این مطلب است. إِنَّهُ مِن سُلَیمان وَ إّنَّهُ بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم۳۳؛ سلیمان‌نبی نامۀ خود به ملکۀ سبأ را با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز نمود و نوح علیه‌السلام نیز کشتی را با بسم‌الله می‌راند. وَ قالَ إرکَبوا فیها بِسمِ اللهِ مَجراها وَ مُرساها۳۴.
_____________________________________________
۱. کُلُّ أمرٍ ذِی بالٍ لَم یُبداء فِیه بِسمِ اللهِ فَهُوَ أَبتَرٌ. / ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۵ به نقل از تفسیر صافی، ج۱، ص۵۲
۲. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۵
۳. تفسیر تسنیم، ج۱، آیۀ اول سورۀ حمد
۴. همان
۵. ... ازسوی خدا به سوی شما نوری و کتابی روشن آمد، که به سوی خدا راه می‌نماید... / آیات ۱۵ و ۱۶ سورۀ مائده
۶. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۵
۷. همان، ص۲۸
۸. خداوندا! دل‌های فروتنان سرگردان به سوی توست. / زیارت امین‌الله
۹. پروردگارا! حیرتم را نسبت به خودت بیفزا. / به نقل از تفسیر تسنیم
۱۰. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۸و۲۹
۱۱. همان، ص۲۹
۱۲. همان، ص۳۰
۱۳. تفسیر تسنیم، ج۱، آیۀ اول سورۀ حمد
۱۴. ... پروردگارا رحمت و علم تو همه چیز را فراگرفته است... / آیه ۷ سورۀ غافر
۱۵. مثال به نقل از تفسیر تسنیم
۱۶. ... رحمتم همه چیز را فراگرفته، و به‌زودی همۀ آن را به کسانی که تقوا پیشه کنند و زکات بپردازند و به آیات ما ایمان بیاورند، اختصاص می‌دهم. / آیۀ ۱۵۶ سورۀ اعراف
۱۷. مثال به نقل از تفسیر تسنیم
۱۸. ...همانا رحمت خدا به نیکوکاران نزدیک است. / آیۀ ۵۶ سورۀ اعراف
۱۹. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱، ص۳۰
۲۰. برگرفته از تفسیر تسنیم، ج۱، آیۀ اول سورۀ حمد
۲۱. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۷
۲۲. برگرفته از تفسیر تسنیم، ج۱، آیۀ اول سورۀ حمد
۲۳. ...همه چیز جز ذات او فانی می‌شود. / آیۀ ۸۸ سورۀ قصص
۲۴. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱، ص۲۵
۲۵. همۀ کسانی که روی زمین هستند فانی می‌شوند، و تنها ذات ذوالجلال و گرامی پروردگارت باقی می‌ماند. / آیات ۲۶و۲۷ سورۀ الرحمن
۲۶. تفسیر تسنیم، ج۱، آیۀ اول سورۀ حمد
۲۷. آن‌چه نزد شماست فنا می‌شود و آن‌چه نزد خداست، ماندنی است... / آیه ۹۶ سورۀ نحل
۲۸. تفسیر تسنیم، ج۱، آیۀ اول سورۀ حمد
۲۹. حلیة المتقین، در آداب آب خوردن، ص۱۱۴
۳۰. بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم کلید وضو و کلید هر چیزی است. (پیامبر صلی‌الله)/ هرگاه بنده‌ای هنگام خوابش بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم بگوید،خداوند به فرشتگان می‌گوید به تعداد نفس‌هایش تا صبح برایش حسنه بنویسید. (پیامبر صلی‌الله)/ سفره‌هایتان را با سبزی زینت دهید، که سبزی با بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم شیطان را طرد می‌کند. (پیامبر صلی‌الله)/ هرکس بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم را قرائت کند، خداوند به‌ازای هر حرف آن چهار هزار حسنه برایش می‌نویسد و چهار هزار گناه او را پاک می‌کند و چهار هزار درجه او را بالا می‌برد. (پیامبر صلی‌الله) و...
۳۱. تفسیر المیزان، ج۱، ص۳۶ به نقل از تهذیب و عیون‌خبارالرضا و تفسیر عیاشی
۳۲. تفسیر تسنیم، ج۱، آیۀ اول سورۀ حمد
۳۳. [نامه] از سوی سلیمان است و به نام خدای رحمان و رحیم آغاز شده. / آیۀ ۳۰ سورۀ نمل
۳۴. و نوح فرمود: به نام خدا سوار کشتی شوید، که حرکت و ایستادن آن به نام خداست... / آیۀ ۴۲ سورۀ هود