نیکی او، روی بدو باز کرد

خداوند در توصیه به هر عملی در قرآن کریم، وجه نیکوی آن را در نظر می‌گیرد و به نیکوترین وجه از آن عمل دستور می‌دهد. چیزی که قرآن از آن، تعبیر به «حُسن» کرده است. محسنین کسانی‌اند که کار نیک را به نیکوترین و خوب‌ترین وجه ممکن به انجام می‌رسانند. به عنوان مثال دربارۀ انفاق در سورۀ بقره می‌خوانیم: یا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لاتُبطِلوا صَدَقاتِکُم بِالمَنِّ وَ الأَذَی...۱ و هم‌چنین در همین مورد می‌فرماید: قَولٌ مَعرُوفٌ وَ مَغفِرَةٌ خَیرٌ مِن صَدَقَةٍ یَتبَعُها أَذی...۲ انفاق که خود عملی نیک و پسندیده است، باید به نیکوترین وجه آن نیز انجام شود. یعنی نه فقط حوایج مادی و مالی فردی را موردنظر قرار دهد، بلکه ارزش عزت و شخصیت او را حفظ کند و با منت گذاشتن آن را خدشه‌دار ننماید. درواقع، عمل نیکو با گفتار و کردار نیکو همراه باشد، تا به کمال نتیجۀ مطلوب برسد و مصداق حُسن و محسنین شود. همان‌طور که در این آیه تأکید کرده است که گفتار و رفتار نیکو، بهتر از انفاق و صدقه‌ای است که همراه منت و اذیت و آزار باشد. همان چیزی که در افواه گفته می‌شود؛ «کاری را به نحو أحسن انجام دادن.»

در هر کاری، وجه احسن و نیکویی وجود دارد که آن را در راستای رسیدن به کامل‌ترین نتیجه قرار می‌دهد. نه تنها کامل‌ترین نتیجه، بلکه مسیر انجام آن را نیز دلپذیر و حاصل‌خیز برای برکات در زمینه‌های گوناگون می‌نماید. یکی از مهم‌ترین موضوعات مبتلابه افراد در جامعه، مخصوصاً جوامع جدید، خلق‌وخو در معاشرت‌هاست. روایات فراوانی دربارۀ آثار و برکات خوش‌خلقی وارد شده است که اهمیت بی‌مثال این مسئله را به خوبی نشان می‌دهد. «نیکی و خوش اخلاقی، شهرها را آباد و عمرها را طولانی می‌کند». و «عاقل‌ترین مردم خوش‌خلق‌ترین آن‌هاست.» یا این‌که پیامبر صلی‌الله فرمودند: «کامل‌ترین مردمان از نظر ایمان، خوش‌خلق‌ترین‌ ایشان است».۳ ناگفته پیداست خوش‌رویی و خوش‌خلقی قادر است نه تنها شکل ظاهری کارها، بلکه باطن و پیامدشان را تغییر دهد. ویژگی‌ای که در جامعه پر سرعت و تنش امروز، رنگ باخته و تغییرات بسیاری کرده است. شاید در بادی امر به نظر بیاید حذف خوش‌خلقی و نرم‌خویی از روابط اجتماعی و حتی خانوادگی‌، به کارها لطمه‌ای نمی‌زند و اگر صدمه‌ای باشد مربوط به خود افراد و خستگی‌های روحی آن‌هاست. کار، به هر شکلی که انجام شود، مهم نتیجه‌ای است که حاصل می‌شود. درحالی‌که همان‌طور که اشاره شد، یکی از چیزهایی که بهرۀ هر کاری از کمال نتیجه و هم‌چنین برکت مسیر آن کار را تعیین می‌کند، نیکو به انجام رساندن آن کار است. بلکه آن کردار و گفتار پسندیده، از خود آن کار، ارزش و اهمیت بالاتری داشته باشد.

اخلاق خوش نیز یکی از مهم‌ترین مؤلفه‌های نیکو انجام دادن کارهاست. به‌همین‌دلیل روایات مختلف، خوش‌رویی و خوش‌خلقی را در موضوعات مختلف تأثیرگذار دانسته‌اند و آن را رمز به کمال رسیدن آن تلقی کرده‌اند. وَ لاتَستَوِی ألحَسَنَةُ وَ لاألسَّیِّئَة إِدفَع بِأَلَّتِی هِیَ أَحسَنُ فَإِذَا الَّذِی بَینَکَ وَ بَینَهُ عَداوَةٌ کَأَنَّهُ وَلِّیٌ حَمِیمٌ.۴ چراکه خوبی و بدی، یک‌سان نیستند. اگر با بدی به وجه احسن و با نیکوترین کارها برخورد کنی، خواهی دید حتی کسی که با تو دشمنی دارد نیز نرم شده و مانند دوستی صمیمی می‌شود. اما در ادامه می‌فرماید: وَ مَا یُلَقَّاهَا إِلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ مَا یُلَقَّاهَا إلَّا ذُوحَظٍّ عَظِیمٍ.۵ حصول این امر، کار ساده‌ای نیست. بلکه تنها کسانی به این مقام می‌رسند و می‌توانند در هر شرایطی نرم‌خو و خوش‌برخورد باشند و حتی پاسخ بدی را با نیکی دهند، که بهره‌ای از صبر و کمالات اخلاقی داشته باشند.

خداوند به پیامبر صلی‌الله فرمود: فَبِمَا رَحمَةٍ مِنَ اللهِ لِنتَ لَهُم وَ لَو کُنتَ فَظّاً غَلِیظَ القَلبِ لَإنفَضُّوا مِن حَولِکَ...۶ خداوند ایشان را مورد لطف قرار داد و هدایت رحیمیه‌ خویش را نصیب آن حضرت ساخت و ایشان را از نرم‌خویی و خلق خوش بهره‌مند ساخت. چراکه اگر چنین نبود، حتی کار تربیت و هدایت بندگان نیز دچار مشکل می‌شد و به انجام خود نمی‌رسید. امری که پیامبر صلی‌الله را مسئول تبلیغ و تبیین آن قرار داده بود تا بدین واسطه مردم هدایت شده و تربیت شوند. فَإِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمِ.۷ پس ایشان را متخلق به نرم‌خویی و اخلاق نیکو گرداند، که اگر غیر از این بود، مردم از اطراف پیامبرش پراکنده می‌شدند و تبلیغ و تبیین دین خدا مختل می‌شد. همان‌طور که به حضرت موسی علیه‌السلام و برادر ایشان نیز در همین مورد فرمود به سراغ فرعون بروید و با سخن نرم با او برخورد کنید، شاید متذکر شود: فَقُولَا لَهُ قَولاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَو یَخشَی.۸

از همین‌جا اهمیت به نحو احسن انجام دادن کارها، به‌خصوص خوش‌خلقی در معاشرت‌ها روشن می‌شود. هم‌چنین شاید بتوان مراحل تربیت نفس در جهت خوش‌خلقی را نیز از همین آیات استفاده نمود. چراکه در انتهای آیۀ پیش‌گفته در سورۀ فصلت فرمود: وَ مَا یُلَقَّاهَا إلَّا الَّذِینَ صَبَرُوا وَ مَا یُلَقَّاهَا إلَّا ذُوحَظٍّ عَظِیمٍ. به جز صبرپیشگان و کسانی که حظی از کمالات اخلاقی برده‌اند، به این مقام دست نمی‌یابند. «خُلق»، به ملکات و عادات نفسانی انسان گفته می‌شود. مانند فضائلی که در او نهادینه شده است. افعالی که مطابق با آن ملکه از فرد سر می‌زند، بدون زحمت و آسان صورت می‌پذیرد.۹ بنابراین با توجه به اشارۀ آیۀ سورۀ فصلت، شاید بتوان نتیجه گرفت آن دسته از عادات اخلاقی‌ که در فرد وجود ندارند، با تمرین و صبر در جهت ملکه شدن پیش می‌روند و فعلاً با خودداری و صبر به عملی کردن آن‌ها دست پیدا می‌کند (که در این‌صورت مشمول «وَ مَا یُلَقَّاهَا إلَّا الَّذینَ صَبَرُوا» می‌شود). و دستۀ دیگری از خلقیات که در او ملکه هستند و شخص دارای آن فضائل است، مشمول ادامه آیه یعنی «وَ مَا یُلَقَّاهَا إلَّا ذُو حَظٍّ عَظِیمٍ» می‌شوند. هم‌چنین هرگاه فرد با صبر و خودداری، ویژگی اخلاقی را در خود به حد ملکه شدن رساند، درواقع به آن ویژگی خُلق او شده است و از این پس افعال مربوط به آن به آسانی و بدون زحمت از او سرمی‌زند و به همان نسبت فرد را از حظ عظیم بهره‌مند ساخته است.

_________________________________________
۱.ای کسانی که ایمان آورده‌اید، صدقۀ خود را با منت و اذیت باطل نکنید ... / آیۀ ۲۶۴ سورۀ بقره
۲. سخن شایسته و پرده‌پوشی بهتر از صدقه‌ای است که با منت و اذیت باشد ... / آیۀ ۲۶۳ سورۀ بقره
۳. سایت aviny.com به نقل از کافی، ج۱و۲. و سایت ghadeer.org.
۴. هرگز نیکی و بدی یک‌سان نیست. بدی را با نیکی دفع کن. ناگاه (خواهی دید) همان‌کس که میان تو و او دشمنی است، گویی دوستی گرم و صمیمی است. / آیۀ ۳۴ سورۀ فصلت
۵. اما جز کسانی که دارای صبر و استقامت هستند به این مقام نمی‌رسند و جز کسانی که بهرۀ عظیمی (از ایمان و تقوا) دارند به آن نائل نمی‌گردند. / آیۀ ۳۵ سورۀ فصلت
۶. رحمت خدا تو را با خلق، مهربان و خوش‌خوی گردانید، و اگر تندخو و سخت‌دل بودی مردم از پیرامون تو متفرق می‌شدند ... / آیۀ ۱۵۹ سورۀ آل‌عمران
۷. و تو اخلاق عظیم و برجسته‌ای داری. / آیۀ ۴ سورۀ قلم
۸. و با او (فرعون) به نرمی سخن بگوئید، تا شاید متذکر شود و پند گیرد و یا بترسد. / آیۀ ۴۴ سورۀ طه
۹. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۹، ص۶۱۸