حدیث درد فراق تو، با تو بگذارم

خداوند در جای‌جای قرآن کریم از نماز و صلوة سخن به میان آورده است. موارد بسیاری، در ذکر صفات مؤمنین یا شرح عبادات، اقامۀ صلوة را به عنوان شاخص‌ترین نمونۀ عبادات فردی و ارتباط انسان با خالق معرفی کرده، و در کنار آن از ایتاء زکات به عنوان نمونۀ شاخص عبادات اجتماعی و ارتباط انسان با خلق خدا سخن گفته است. تأکید قرآن بر نماز و زکات نشان از اهمیت این دو دارد و ظرائف بیان آن‌ها در آیات، این نقاط مهم را هر بار روشن‌تر می‌کنند.

خداوند در آیۀ ۴۵ سورۀ عنکبوت، پیامبر اکرم صلی‌الله را مورد خطاب قرار داده و می‌فرماید: اُتلُ ماأُوحِیَ اِلَیکَ مِنَ الکِتابِ وَ اَقِمِ الصَّلَوة اِنَّ الصَّلَوةَ تَنهَی عَنِ الفَحشَاءَ وَ المُنکَر وَ لَذِکرُ اللهِ اَکبَرُ وَ اللهُ یَعلَمُ مَاتَصنَعُونَ.۱ آن‌چه به تو وحی کرده‌ایم (قرآن) را تلاوت کن. و سپس از میان همۀ چیزهایی که در کتاب آمده، صلاة را جداگانه ذکر می‌کند و می‌فرماید: وَ اَقِمِ الصَّلَوة. و نماز را به‌پا دار. که نشانۀ اهمیت و جایگاه ویژۀ نماز است. درواقع «آن امر را ضمیمه کرد به امر به نماز، که بهترین اعمال است.»۲

از سوی دیگر، تلاوت آیات که با قرائت آن‌ها تفاوت دارد، به معنای خواندن مسئولانه است.۳ وقتی متنی را بخوانیم و خود را مخاطب آن بدانیم، این نوع خواندن، خواندنِ مسئولانه است که از آن تعبیر به تلاوت می‌شود. در این‌صورت است که آن متن در ما اثر می‌گذارد و ما خود را نسبت به آن‌چه می‌خوانیم، مسئول و فعال می‌یابیم. در این‌جا نیز پس از امر پیامبر صلی‌الله به تلاوت قرآن، یک مورد از تمامی دستورات و برنامه‌های قرآن بیرون کشیده و بدان امر می‌شود و آن صلاة است. مسئولانه خواندن قرآن و خود را مخاطب آن یافتن، سبب می‌شود تا فرد با تمامی دستورات آن فعالانه روبرو شود و هر یک را در جایگاه خویش به کار بندد. شاید بتوان گفت ذکر جداگانۀ صلاة پس از این امر عام به تلاوت تمامی دستورات، نشان از امتیاز این دستور از دیگران دارد و در حقیقت محوریت و جامعیت اقامۀ نماز در میان تمامی آن‌ها را می‌رساند. همان‌که فرمود نماز، ستون دین است.۴

اقامۀ صلوة چه تأثیری دارد؟

اول؛ اقامه
اولین نکته در امر به نماز در قرآن کریم، تعبیر به اقامه یا برپاداشتن آن است، که با خواندن آن تفاوت دارد. «اقامه به معنای به‌پاداشتن هر چیز است به نحوی که تمامی آثار آن چیز بر آن مترتب شود، و هیچ خاصیتی پنهان نماند.»۵ «برپاداشتن حقیقت و روح نماز به این است که گذشته از تلفظ اذکار و صرف‌نظر از هیئت‌های خاص و غیره، پیام اصلی آن در روح نمازگزار متمثل گردد و با سنت و سیرت مستمر او در جامعه جلوه کند و با تعلیم و تزکیه نفوس مستعد دیگر، آن‌ها نیز به‌عنوان روح متمثل نماز پرورش یابند تا حقیقت چیزی که در قرآن مجید به عنوان ناهی از فحشاء و منکر ذکر شده، در متن جامعه بشری متمثل گردد.»۶ بنابراین اقامۀ نماز از خواندن آن مهم‌تر است و این تعبیر نشان می‌دهد اقامۀ نماز به معنای همواره در نماز بودن و برپاداشتن روح نماز در ابعاد گوناگون زندگی، و نه فقط در زندگی فردی است.

دوم؛ بازدارندگی
در ادامۀ آیۀ مورد بحث، خداوند می‌فرماید نماز را اقامه کن، چراکه اِنَّ الصَلَوة تَنهَی عَنِ الفَحشَاءَ وَ المُنکَر. فایذۀ اولیۀ اقامۀ نماز، بازداری انسان از فحشاء و منکر است.۷ نماز، چشمه‌ای است که روزانه پنج مرتبه انسان خود را در آن شست‌وشو داده و از آلودگی‌ها پاک می‌سازد.۸

چگونه نماز، چنین اثری می‌گذارد؟ نماز، ذکر خداوند است. «مبداء و منتها و صراط مستقیم را متذکر می‌شود.۹ اخلاص در اعمال خویش، خواندن پروردگار و واگذاری امور به خداوند را به انسان یادآوری می‌کند. متذکر نعمت‌های الهی می‌شود و حمد و ثنای خداوند را به یاد می‌آورد. «این ذکر نه تنها به یاد او می‌آورد که ذهن و فکر و باورهای خویش را از آلودگی‌ها دور کند، بلکه حتی در ظاهر نیز او را وادار می‌کند تا خود را از آلودگی‌ها تطهیر کند و رو به سوی خانۀ پروردگارش بایستد.»۱۰ پس از مدت کوتاهی این ذکر، ملکه و عادت فرد می‌شود و به هر میزان که این عادت در او عمیق، ریشه‌دار و همیشگی شود، به همان اندازه نیز غفلت از او دور شده و در هر زمان و مکانی متذکر خداوند خواهد بود. نتیجۀ خروج از غفلت و متوجه خدا بودن، دوری از فحشاء و منکر است. علامه طباطبایی در تفسیر المیزان، به شکل غیرمستقیم نماز را مانند کسی می‌داند که انسان او را موکل خویش قرار دهد تا دائماً ناظر بر احوالش باشد و او را تربیت کند تا به زیور عبودیت آراسته شود. ایشان معتقد است قطعاً چنین تربیتی مؤثرتر از تربیت نماز نیست.۱۱ پس اگر نماز نیز موکل انسان شود تا او را از غفلت از یاد خدا دور بدارد، و برای متذکر پروردگار بودن تربیت کند، پس از مدتی تأثیر تربیتی آن بر فرد نمازگزار نمایان می‌شود. اما آیا هر نوع نمازی چنین تأثیری دارد؟ روشن است که پاسخ منفی است. چراکه ممکن است برخی نمازگزاران را ببینیم که مرتکب گناهانی نیز می‌شوند. روشن است هر قدر نماز انسان کامل‌تر باشد، میزان تأثیر آن بیشتر است و به همان میزان نمازگزار را از فحشاء و منکر بازمی‌دارد. به بیان دیگر «بازداری از گناه اثر طبیعی نماز است. چون نماز توجه خاصی است از بنده به سوی خدای سبحان، اما این اثر به نحو اقتضاء است، نه علیت تامه. درواقع، چنین نیست که نمازگزار دیگر نتواند گناه کند، بلکه اثرش به مقدار اقتضاء است.»۱۲ یعنی اگر مانع و مزاحمی بر سر راه آن قرار گیرد، و کفۀ ترازوی آن موانع مزاحم (عوامل غفلت‌ساز مانند وسوسه‌های شیاطین و...)، از کفۀ یاد و ذکر خداوند سنگین‌تر شود، آن‌گاه نمازگزار در اثر ضعیف شدن یاد خدا در او مرتکب گناهان می‌شود. و هم او، اگر کفۀ یاد خداوند را قوی‌تر کند و در واقع به نماز خود اهتمام بیشتری ورزیده و آن را کامل‌تر کند، گناهان کمتری از او سر می‌زند. تاجایی که هرگاه نمازگزار دائم در نماز باشد، و به‌بیان‌دیگر نماز را در همۀ وجوه زندگی به‌پادارد، هیچ موقعیتی برای او وجود نخواهد داشت که از ذکر خدا غافل باشد و به‌سوی فحشاء و منکر برود.

سوم؛ ذکر
در ادامۀ آیۀ مورد بحث، خداوند می‌فرماید، هرچند نماز انسان را از فحشاء و منکر بازمی‌دارد، اما لَذِکرُ اللهِ اَکبَرُ. ذکر خداوند، بزرگ‌تر و مهم‌تر است. ذکر، عبارت از یادآوری، دوام در یاد و هم‌چنین سخن از چیزی است.۱۳ همۀ این موارد را ذکر می‌گویند. شاید بتوان گفت این سه در امتداد و به دنبال یک‌دیگر هستند. بدین شکل که چیزی که در حافظۀ انسان است، اکنون در نظرش نیز حاضر باشد. سپس این یاد، دوام یابد و همراه او بماند. و درنهایت این حضور در قلب، به حضور در زبان بیانجامد، ذکر به سخن درآید و تبدیل به ذکر زبانی شود. و یا بلعکس، ابتدا ذکر زبانی باشد و دوام این ذکر زبانی، آن‌چه در حافظه و بر زبان انسان است را در قلب او نیز حاضر سازد. به هرترتیب «اگر نماز را ذکر نامیده‌اند، به این دلیل است که هم مشتمل بر ذکر زبانی است و هم نتیجۀ نماز یاد خداوند است. ذکری که غایت و نتیجۀ نماز است، ذکر قلبی است. حضور یاد خدا در ادراک انسان.»۱۴ این‌چنین ذکری، بالاترین مرتبه‌ از هر نوع عبادتی است که دارای بالاترین ارزش است. «آخرین مرحلۀ سعادتی که برای انسان‌ها در نظر گرفته شده و نیز کلید همۀ خیرات است.»۱۵ «علاوه بر این، ذکر نعمت، خود باعث افزایش نعمت می‌گردد.»۱۶ و با این تعبیر می‌توان گفت ذکر خداوند، موجب استمرار و شدت حضور او در ظرف ادراک و اثرات بعدی آن می‌شود. بنابراین این بخش از آیه می‌گوید که اگرچه اثر نماز دوری از فحشاء و منکر است، اما مهم‌تر و ارزشمندتر از آن، بلکه ارزشمندترین خیری که ممکن است به یک انسان برسد، این است که او را به یاد خداوند می‌اندازد و حضور او در قلبش شدت می‌یابد. این‌که نماز شما را به ذکر خداوند می‌رساند، اکبر از آن است که نماز شما را از فحشاء و منکر نهی می‌کند.

از سوی دیگر، اگر در عبارت لَذِکرُ اللهِ اَکبَرُ، انسان‌ها ذاکر نباشند، بلکه ایشان مذکور و خداوند ذاکر باشد، در این‌صورت معنای آیه این‌چنین می‌شود: «این‌که خدا به یاد بنده‌اش باشد، مهم‌تر از آن است که بنده به یاد خدا باشد.»۱۷ چراکه به شهادت فَاذکُرُونی اَذکُرکُم، اگر شما یاد خداوند باشید، خدا نیز به یاد شماست. و این‌که خداوند بندگانش را یاد کند، اکبر و مهم‌تر است. «انسان‌ها خداوند را از روی احتیاج می‌خوانند اما خداوند از همگان مستغنی است، پس ذکر خداوند اکبر است. انسان‌ها تنها خداوند را خالص برای خود او نمی‌خوانند اما در ذکر خداوند چیزی خلط نمی‌شود، بلکه ذکر الهی یکپارچه است. پس ذکر خداوند اکبر است. هم‌چنین اگر ما بخواهیم به یاد خداوند باشیم، مقدمه‌اش آن است که او بخواهد و ما را یاد کند، اما ذکر الهی مقدمه ندارد. پس ذکر خداوند اکبر است.»۱۸ در ذکر منعم دیگر سخن از نعمت نیست. خداوند منعم است و «شما گذشته از این‌که در نعمت هستید، (اِنَّ المُتَّقِینَ فِی جَنّاتٍ وَ نَهَرٍ)۱۹ بلکه در نزد خداوند نیز هستید (فِی مَقعَدِ صِدقٍ عِندَ مَلِیکٍ مُقتَدِرٍ)۲۰. افراد خاصی از بهشتیان در این مقام هستند.»۲۱

چهارم؛ صُنع
آیه با عبارت وَ اللهُ یَعلَمُ مَا تَصنَعُونَ پایان می‌یابد. بدین معنا که «خداوند آن‌چه را که شما از خیر و شر انجام می‌دهید می‌داند، بنابراین باید از او غافل نشوید و مراقب جانب او باشید. این جمله می‌تواند موجب تحریک و تشویق انسان‌ها شود.»۲۲ انسان با دانستن این مطلب که آن کس که باید حقیقت عمل او را بداند، می‌داند و به زیر و بم اعمالش داناست، آسوده شده و انگیزه می‌گیرد.

در قرآن کریم، فعل‌هایی که دلالت بر انجام شدن کاری می‌کنند، از سه ریشه استعمال شده‌اند. گاهی خداوند می‌فرماید اِنَّهُ خَبِیرٌ بِمَا تَفعَلُونَ.۲۳ (از ریشۀ فعل) گاهی فرموده است وَ اللهُ بِما تَعمَلُونَ عَلِیمٌ.۲۴ (از ریشۀ عمل) و گاه نیز مانند این آیۀ فرمود وَ اللهُ یَعلَمُ مَا تَصنَعُونَ (از ریشۀ صنع). این سه ریشه همگی حکایت از انجام شدن کاری دارند. اما خداوند در هر مورد، یکی از این ریشه‌ها را به کار برده است. دقت در این موارد ادبی، حکایت از ظرافت این تعابیر می‎کند. فعل، هر نوعی از انجام شدن کار را گویند، اعم از ارادی یا غیرارادی. انگیزه فاعل در انجام آن کار دخالتی ندارد. مانند تعبیر فارسی فعل و انفعالات شیمیایی. واژۀ عمل، هنگامی به کار می‌رود که کاری با گزینش و دقت انجام شود. مانند تعبیر فارسی عمل جراحی. تعبیر قرآنی ایمان و عمل صالح نیز حکایت از همین دقت دارد. تولید ایمان، عمل صالح است. و عامل، غیر از فاعل است. عمل، انجام کار مطابق اراده و با اعمال دقت است. اما واژۀ صنع، به انجام دادن کار با ظرافت‌ها و مداقه‌هایی گفته می‌شود که دیگران به آن توجهی ندارند. تعبیر فارسی «صنعت» نشان از همین دقت‌های ظریف در کار است. خداوند، صانع مخلوقات است. چراکه در آفرینش هر خلقتی ظرائف و لطائف خاص آن را اعمال کرده است.۲۵

نماز نیز، عملی است که در آن ظرافت‌ها و رازهای بسیاری نهاده شده. از شکل ظاهر تا بطن آن. مجموعه‌ای از نیت و قول و عمل. این صنع خداوند است. و چگونگی به انجام رساندن نماز توسط انسان‌ها، خود ظرائفی دارد. همین شکل نماز، مشترک میان عالم و جاهل و نبی و وصی و فقیر و غنی است. مشترک میان انسان‌هایی با زبان‌های متفاوت، که همگی به یک زبان نماز می‌خوانند و به همۀ زبان‌ها نماز را اقامه می‌دارند. این است که خداوند آیۀ مورد بحث را با عبارت و الله یعلم ما تصنعون به انجام می‌رساند.۲۶

_______________________________________________
۱.آن‌چه را از کتاب (آسمانی) به تو وحی شده تلاوت کن، و نماز را برپادار، که نماز (انسان را) از زشتی‌ها و گناه بازمی‌دارد، و یاد خدا بزرگ‌تر است. و خداوند می‌داند شما چه کارهایی انجام می‌دهید. / آیۀ ۴۵ سورۀ عنکبوت
۲. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۱۹۸
۳. تفسیر صوتی بیان۲، سورۀ عنکبوت، دکتر محمدعلی انصاری
۴. الصَّلَوةُ عِمادُ الدّین. نماز، ستون دین است. پیامبر اکرم صلی‌الله
۵. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۱، ص۶۲
۶. برگرفته از تفسیر تسنیم، ج۲
۷. فَحشاء از ریشۀ فَحَشَ به معنای زیادی در قبح و زشتی عمل است. در قرآن نوعاً در مسائل اخلاقی به کار برده می‌شود. مُنکَر از ریشۀ نُکر به معنای نامعلوم و ناشناخته است. اموری که نزد عقل و شرع جایگاهی ندارند و آن‌ها را به رسمیت نمی‌شناسند. (برگرفته از تفسیر صوتی بیان۲، دکتر محمدعلی انصاری)
۸. حضرت علی علیه‌السلام در خطبۀ ۱۹۹ نهج‌البلاغه به نقل از رسول خدا صلی‌الله می‌فرمایند: «اِنَّها لَتَحُتّ الذُّنوبَ حَتَّ الوَرَق وَ تُطَلِّقُهَا اِطلاقَ الرَّبَق وَ شَبَّهَهَا رَسوُلَ اللهِ صلی‌الله بَالحَمَّةِ تَکُونُ عَلَی بَابِ الرَّجُل فَهُوَ یَغتَسِلُ مِنهَا فِی الیَومِ وَ اللَّیلَةِ خَمسَ مَرَّاتٍ. نماز، گناهان را هم‌چون برگ درختان می‌ریزد و ریسمان را از گردن گنه‌کاران می‌گشاید آن‌گونه که مهار از گردن حیوانات باز می‌شود. رسول خدا صلی‌الله نماز را به چشمۀ آب گرمی تشبیه کرده است که بر در خانه انسان است و او در شبانه‌روز پنج بار خود را در آن می‌شویَد.» (به نقل از سایت تبیان)
۹. تفسیر صوتی بیان۲، سورۀ عنکبوت، دکتر محمدعلی انصاری
۱۰و۱۱. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۱۹۹
۱۲و۱۳و۱۴و۱۵. همان، صفحات ۲۰۱تا۲۰۵
۱۶. تفسیر صوتی آیت‌الله جوادی آملی، سورۀ عنکبوت
۱۷. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۲۰۴و۲۰۵
۱۸. برگرفته از تفسیر صوتی بیان۲
۱۹و۲۰. همانا متقین در بهشت‌ها و چشمه‌سارهایند. در جایگاهی نیکو و تخلف‌ناپذیر، در جوار مالکی قدرتمند. / آیات ۵۴و۵۵ سورۀ قمر
۲۱. برگرفته از تفسیر صوتی آیت‌الله جوادی آملی، سورۀ عنکبوت
۲۲. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱۶، ص۲۰۵
۲۳. ... او از آن‌چه انجام می‌دهید، آگاهی دارد. / آیۀ ۸۸ سورۀ نمل
۲۴. ... و خداوند به آن‌چه انجام می‌دهید داناست. / آیۀ ۲۸ سورۀ نور
۲۵و۲۶. برگرفته از تفسیر صوتی بیان۲. دکتر محمدعلی انصاری