در قرآن کریم، شب با ویژگی‌های مختلفی توصیف شده است. ألَم یَرَوا أنّا جَعَلنَا اللّیلَ لِیَسکُنُوا فیهِ وَ النَّهارَ مبصراً۱. خداوند بارها شب را مایه تسکین و آرامش، و روز را موقعیت کسب معاش و فعالیت معرفی کرده است. شب چه ویژگی‌هایی دارد که مایۀ تسکین و آرامش می‌شود؟
وَ هُو الَّذی جَعَلَ لَکُم اللَّیلَ لِباساً۲. شب مانند لباس و پرده‌ای است که به‌خاطر تاریکی‌اش آدمی و هر آن‌چه را در زمین است می‌پوشاند و این خود، سببی طبیعی است که به دست کشیدن از کار و فعالیت منجر می‌شود. در سورۀ انعام می‌خوانیم: فَلَّما جَنَّ عَلَیهِ اللَّیلُ...۳، جَنَّ در مورد چیزی به‌کار می‌رود که از حواس پنهان است. شب نیز با تاریکی خود، وجوه دیدنی چیزها را از نظر پنهان می‌دارد. و به این دلیل است که توجه انسان از آن‌ها منصرف شده و این‌گونه است که طمع او از اسباب زندگی روز بریده می‌شود. از همین روست که در شب، فکر انسان متمرکزتر است. و اللَّیلِ وَ ما وَسَقَ۴. کلمه وَسَقَ به معنای جمع شدن چند چیز متفرق است. شب، انسان‌هایی را که در روز در پی کسب معاش، هر یک به سویی رفته‌اند، در خانه‌ها جمع می‌کند و به همین ترتیب، جنب‌وجوش و حرکتی را که به‌پا کرده‌اند آرام، و اسبابی را که متفرق کرده‌اند، جمع می‌کند. یُغشِی اللَّیلَ النهارَ۵. شب، همۀ آن‌چه را در روز بوده، فرامی‌گیرد. به این ترتیب، شب به دلیل همۀ ویژگی‌هایی که دارد، مایۀ سکون و آرامش انسان‌ها می‌شود. هُوَ الَّذی جَعَلَ لَکُم اللَّیلَ لِتَسکُنُوا فیه۶.
از سوی دیگر، همان‌طور که هر سکونت‌گاهی با ویژگی‌های خودش بر کسی که در آن قرار می‌گیرد و فعالیت می‌کند تأثیر می‌گذارد، شب و روز هم، که همۀ اجزای عالم از جمله انسان آن را درک می‌کنند، هریک به وسیلۀ خصوصیات خود، در تکوین موجودات و از جمله انسان، تأثیر می‌گذارند.
خداوند در سورۀ زمر می‌فرماید: خَلَقَ السَّماواتِ و الأرضَ بِالحَقِّ یُکَوِّرُ اللَّیلَ عَلَی النَّهارِ وَ یُکَوِّرُ النَّهارَ عَلَی اللَّیلِ۷. آسمان و زمین به حق آفریده شده‌اند و غایتی حقیقی دارند. خداوند، شب و روز را به بک‌دیگر می‌پیچد و شب را بر روز می‌اندازد و بالعکس. درواقع، این معنا، گویای اتصال و به‌هم پیوستگی شب و روز به یک‌دیگر و پشت سر هم آمدن آن‌هاست. در قرآن می‌خوانیم: إنَّ فی خَلقِ السَّماواتِ و ألارضِ وَ اختِلافُ اللَّیلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِاولِی ألألبابِ۸. در رفت و آمد شب و روز، نشانه‌هایی است برای کسانی که لُبّ و مغز حوادث را می‌جویند. پس، شب و روز هر یک به کاری می‌آیند، طوری که هیچ‌یک، جای دیگری را نمی‌گیرد. لَا ألشَّمسُ یَنبَغی لَها أن تُدرِکَ ألقَمَرَ وَ لأللَّیلُ سابِقُ النَّهارِ۹. مرتباً در رفت و آمد هستند تا در زمان خود از منافع خاص هر یک بهره ببریم. در عین حال که هرکدام ویژگی و کارآیی خود را دارند، بی‌ارتباط به یک‌دیگر نیستند، چنان که گفتیم به‌هم متصل و مربوط‌اند.
ویژگی‌های شب بر ما چه تأثیری می‌گذارند؟
هنگامی که خداوند به پیامبر صلی‌الله امر می‌کند تا مقداری از شب را به شب‌زنده‌داری و نماز بپردازد، در بیان این مطلب که چرا شب را برای این نماز انتخاب کردیم، می‌فرماید: إنَّ ناشِئُةَ اللَّیلِ هِیَ أشَدُّ وَطئاً وَ أقوَمُ قیلاً۱۰. «حادثۀ شب [نماز شب]، شدیدترین قدم نهادن است.»۱۱ به این معنی که تأثیر این نماز، از هر عملی کارسازتر و قوی‌تر است. و از آن‌جایی‌که در شب، خاطر انسان از مشغولیت‌ها و کدورت‌های احتمالی روز فارغ است و دست از اسباب آن شسته، قلب و زبان به یک‌دیگر نزدیک‌تر و مطابق‌ترند و به این ترتیب، نماز شب أقوَمُ قیلاً است. استوارترین و صائب‌ترین سخن است، چرا که توجه به مسبب‌الاسباب و حضور قلب در آن بیشتر جاری است. چراکه: إنَّ لَکَ فی ألنَّهارِ سَبحاً طَویلاً۱۲. تو در روز مشغولیت‌های فراوانی داری. نه فرصتی این‌چنین مناسب را برایت می‌گذارند و نه موقعیتی این اندازه مستعد در روز وجود دارد. وَ أذکُر إسمَ رَبِّکَ وَ تَبَتَّل إلَیهِ تَبتیلاً۱۳. تَبَتُّل معنای تضرع و هم‌چنین بریدن ازخلق را می‌رساند۱۴. پس، شب را برای ذکر خداوند غنیمت شمار و ارتباط نفس خود را از هر چیز دیگر قطع کن و تنها به خدا دل ببند و دست تضرع به سوی او بلند کن.
به این ترتیب، روشن می‌شود که شب، با پوشاندن ظاهری چیزهایی که در روز به وسیلۀ نور روشن هستند، باعث قطع ارتباط ظاهری انسان‌ها با آن‌ها شده و خاطر او را از آن‌ها منصرف و مستعد توجه به خداوند می‌کند. و این‌چنین است که هر ذکر خداوند در شب، خالصانه‌تر و با توجه بیش‌تری صورت می‌گیرد، چراکه دل از وابستگی به اسباب مادی منقطع و از مشغولیت‌ها آسوده است. سخن صادق‌تر، و هرچه به زبان می‌آید به دل نزدیک‌تر است و به همین دلیل، حرکت انسان به سوی خداوند سریع‌تر و دریافت‌های او در شب، دقیق‌ترند.
در سورۀ آل‌عمران می‌خوانیم: مِن أهلِ الکِتابِ أمّةٌ قائِمُةٌ یَتلونَ آیاتِ اللهِ آناءَ اللَّیلِ وَ هُم یَسجُدونَ۱۵. و در آیه بعد از ویژگی‌های این صالحان، یُسارِعونَ فی الخَیراتِ۱۶ ذکر می‌شود. سرعت به معنای جلو افتادن در کاری است که جلو افتادن در آن جایز است و صفتی ممدوح است، برخلاف عجله، که جلو افتادن در کاری است که تقدم در آن مجاز نیست.۱۷ از ویژگی‌های این صالحانی که نماز شب به‌پا می‌دارند و مشغول ذکر خدا در اوقات شب هستند، یسارعون فی الخیرات، سرعت و سبقت گرفتن در همۀ خیرات است. یکی از مصادیق همین خوبی‌ها، چیزهایی است که از ذکر خدا در شب نصیب آن‌ها می‌شود. از آن‌جایی‌که «سرعت در اصل وصف حرکت است، و عجله وصف متحرک»۱۸، شاید بتوان این‌طور نتیجه گرفت که حرکت در شب، به‌خودی‌خود سریع‌تر است و حرکت به سوی حق در شب که با ویژگی‌های خاص خود زمینه‌ای مناسب برای ذکر و قرب الهی فراهم می‌آورد، مصداق سارِعُوا إلی مَغفِرَةٍ مِن رَبِّکُم.۱۹
با این بیان، علت تأکید فراوان قرآن و متون دینی بر تهجد و شب‌زنده‌داری روشن می‌شود. تا جایی که در سورۀ سجده در وصف شب‌زنده‌داران می‌خوانیم: تَتَجافی جُنوبُهُم عَن ألمَضاجِعِ یَدعونَ رَبَّهُم خَوفاً وَ طَمَعاً وَ مِمّا رَزَقناهُم یَنفِقونَ۲۰. و در ادامه می‌فرماید: چیستی و چگونگی پاداش آن‌چه آنان اندوخته‌اند، از شدت عظمت و بزرگی، برای هیچ‌کس معلوم نیست. پاداشی که از آن به چشم‌روشنی تعبیر می‌شود: فَلا تَعلمُ نَفسٌ ما أُخفِیَ لَهُم مِن قَرّةِ أعیُنٍ جَزاءً بِما کانُوا یَکسِبونَ۲۱.
اکنون و در قدم بعدی می‌توانیم دربارۀ توصیه به شب‌زنده‌داری در بعضی شب‌های خاص و کیفیت خاص آن شب‌ها تحلیلی مختصر ارائه کنیم. با ذکر مطلبی، این موضوع را روشن می‌کنیم. همان‌طور که به لحاظ زمین‌شناسی می‌دانیم، رفت و آمد شب و روز بر کرۀ زمین، حاصل گردش زمین است. اما کرۀ زمین همیشه بر محور ثابتی نمی‌چرخد و این محور در طول سال، همواره در حال تغییر است. این مسئله باعث تغییر در تابش نور خورشید شده و در نتیجه، موجب اختلاف تحولات متأثر از تابش نور خورشید در زمین می‌شود. که از این رهگذر، منافعی طبیعی نظیر تغییر ساعات شبانه‌روز و تغییر فصل‌ها، عاید بشر و موجودات روی زمین می‌شود.۲۲ از این‌جا روشن می‌شود که هیچ‌گاه در طول سال، شب و روز کمیت و در نتیجه، کیفیت یکسانی ندارند و همواره هر شبانه‌روز با شبانه‌روز دیگر، اختلافات و تفاوت‌هایی دارد. صرف‌نظر از این مطلب علمی، به هرحال و به همین منوال، اختلافاتی میان شب‌ها و روزها وجود دارد که در قرآن نیز به آن‌ها اشاره شده است: إنَّ فی خَلقِ السَّماواتِ و ألارضِ وَ اختِلافُ اللَّیلِ وَ النَّهارِ لَآیاتٍ لِاولِی ألألبابِ۲۳. همان‌طور که این اختلافات طبیعی بر روال طبیعی و مادی زندگی بشر تأثیرگذار هستند، بر روال روحانی و غیرمادی حیات او نیز مؤثرند، البته نه به اندازۀ تأثیر عوامل روحانی بر عوامل طبیعی، که تعیین‌کننده‌ترند. به‌سان ظرف و مظروف.
بنابراین، هر یک از شب‌های سال، کیفیت، حالت و ویژگی‌های خود را دارند که این ویژگی‌ها منحصربه‌فرد و خاص آن شب هستند.
به این ترتیب، شب‌زنده‌داری در آن شب خاص، متأثر از ویژگی‌های مخصوص آن شب خواهد بود و منافع و عایدی‌هایی دربرخواهد داشت که با شب‌های دیگر متفاوت است. به‌گونه‌ای که برخی از این شب‌های منحصربه‌فرد، خاصیت‌هایی را در خود جمع کرده‌اند که آمادۀ پذیرش حوادث مهم می‌شوند. شب‌هایی مانند شب‌های قدر که به دلیل نزول قرآن شرافت پیدا کرده‌اند، کرامت خاصی دارند که فردی که آن‌ها را درک می‌کند، توشه‌ای به قدر درک خود از کرامت و شرافت آن‌ها می‌اندوزد. ازسوی دیگر، این شب‌های خاص، در طول سال می‌گردند و هر سال در موقعیت زمانی جدیدی قرار می‌گیرند و با گردش ایام، تمامی لیالی را در فصول مختلف متبرک می‌سازند.
________________________________________
۱. آیا نمی‌بینند که ما شب را قرار دادیم تا در آن استراحت کنند و روز را روشن کردیم... / آیۀ ۸۶ سورۀ نمل
۲. و اوست که شب را پوشش شما قرار داده... / آیۀ ۴۷ سورۀ فرقان
۳. پس همین‌که شب او را فراگرفت... / آیۀ ۷۶ سورۀ انعام
۴. سوگند به شب و آن‌چه جمع می‌کند و می‌پوشاند. / آیۀ ۱۷ سورۀ انشقاق
۵. ...شب را با روز می‌پوشاند... / آیۀ ۵۴ سورۀ اعراف
۶. اوست آن‌که شب را جهت آرامش یافتن شما قرار داد... / آیۀ ۶۷ سورۀ یونس
۷. آسمان‌ها و زمین را به حق آفرید و شب را بر روز و روز را بر شب می‌اندازد... / آیۀ ۵ سورۀ زمر
۸. همانا در خلقت آسمان‌ها و زمین و اختلاف شب و روز برای خردمندان نشانه‌های آشکاری است. / آیۀ ۱۹۰ سورۀ آل‌عمران
۹. نه خورشید را سزد که به ماه رسد و نه شب از روز پیشی گیرد... / آیۀ ۴۰ سورۀ یس
۱۰. به‌ترین وسیله برای صفای نفس و سخن با حضور قلب گفتن هنگام شب است که خدا آن را پدید آورده است. / آیۀ ۶ سورۀ مزمل
۱۱. ترجمۀ تفسیر المیزان. ج۲۰، ص۹۹.
۱۲. چون تو در روز دوندگی و مشاغل بسیار داری. / آیۀ ۷ سورۀ مزمل
۱۳. و ذکر خدا را بگو و دست حاجت به سویش دراز کن. / آیۀ ۸ سورۀ مزمل
۱۴. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۲۰، ص۱۰۰تا۱۰۲.
۱۵. ...طائفه‌ای از اهل کتاب شب‌زنده‌دار بودند و در لحظات شب آیات خدا را تلاوت می‌کردند و سجده می‌نمودند. / آیۀ ۱۱۳ سورۀ آل‌عمران
۱۶. ...در کارهای خیر از یک‌دیگر پیشی می‌گرفتند... / آیۀ ۱۱۴ سورۀ آل‌عمران
۱۷. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۳، ص۵۹۶، به نقل از مجمع‌البیان ج۲، ص۴۸۸.
۱۸. همان، ص۵۹۷.
۱۹. ...بشتابید به سوی آمرزشی از سوی پروردگارتان... / آیۀ ۱۳۳ سورۀ آل‌عمران. (و در آیۀ ۲۱ سورۀ حدید درجۀ بالاتری را ذکر کرده و می‌فرماید: سابِقوا إلی مغفرةٍ مِن رَبِّکُم... پیشی بگیرید به سوی آمرزشی از سوی پروردگارتان.)
۲۰. پهلوهای‌شان را از رختخواب‌ها دور می‌کنند و پروردگارشان را با بیم و امید می‌خوانند و از آن‌چه روزی‌شان کرده‌ایم انفاق می‌کنند. / آیۀ ۱۶ سورۀ سجده
۲۱. هیچ‌کس نمی‌داند، به سزای آن عمل‌هایی که کرده‌اند، چه نعمات و چشم‌روشنی‌هایی برای ایشان نهان شده است. / آیۀ ۱۷ سورۀ سجده
۲۲. ترجمۀ تفسیر المیزان، ج۱، ص۶۰۰و۶۰۱.
۲۳. همانا در خلقت آسمان‌ها و زمین و اختلاف شب و روز برای خردمندان نشانه‌های آشکاری است. / آیۀ ۱۹۰ سورۀ آل‌عمران
نظر شما