دوستی و برادری از جمله کلیدواژه‌های مهم و پرتکرار ادبیات دینی ما هستند. گاه تکرار و تصورات شخصی ما از این مفاهیم، باعث می‌شوند تا مفهوم حقیقی و هم‌چنین برخی ظرایف آن‌ها در پس عادت از نظر دور بمانند.
قرآن کریم مؤمنان را برادران یکدیگر می‌داند و به این‌ترتیب ایمان را قید اصلی در برادری و دوستی میان آدمیان می‌شمارد. اِنَّمَا المُؤمِنُونَ اِخوَةٌ.۱ تنها مؤمنین برادران یکدیگرند. درواقع تنها ایمان است که می‌تواند رابطۀ سالم و حقیقی میان آدمیان را برقرار سازد و تنها رابطۀ اصیل رابطۀ ایمانی است. به همین دلیل خداوند مؤمنین را از دوستی با غیر مؤمنان بر حذر می‌دارد و می‌فرماید: یا ایُّهَا الذِینَ آمَنُوا لاتَتَّخِذُوا بِطانَةً مِن دُونِکُم لایَألُونَکُم خَبالَاً وَدُّوا ما عَنِتُّم قَدبَدَت البَغضاءُ مِن اَفواهِهِم وَ ماتُخفِی صُدُورُهُم اَکبَر قَد بَیَّنَا لَکُم الآیاتِ اِن کُنتُم تَعقِلُونَ.۲
تنها رابطه‌ای مایۀ برکت و سودمندی حقیقی است، که بر اساس ایمان و با محور رضای خداوند شکل گرفته باشد. «چراکه لازمۀ دوستی طرفینی این است که یکدیگر را در امور مهم کمک کنند، و اگر این کمک در غیر رضای خدا باشد، در حقیقت کمک به بدبختی است.»۳ از ویژگی‌های ذکر شده برای روز قیامت در قرآن است که: ألاَخِلّاءُ یَومَئِذٍ بَعضُهُم لِبَعضٍ عَدُوٌ اِلّا المُتَّقِینَ.۴ همۀ دوستی‌های صمیمی که بر اساس مبانی دیگری غیر از ایمان میان آدمیان شکل گرفته باشند، پایدار نبوده و به دشمنی تبدیل می‌شوند. مگر دوستی‌های متقین که بر پایۀ ایمان و رضای خداوند شکل گرفته است. آن‌جا که تنها جایگاه حق و حقایق است، دوستی‌های متقین همچنان می‌پاید. چراکه تنها امر پایدار و ماندنی، ایمان به خداوند است۵ و ایشان یکدیگر را در امر ایمان تقویت کرده‌اند. پیامبر خدا صلی‌الله: «انسان مسلمان، بعد از به‌دست آوردن آوردن سود اسلام، سودی هم‌چون برادری که برای خدا به دست می‌آورد، کسب نکرده است.»۶
کلمۀ «اَخِلّاء» جمع «خلیل» به معنای دوست است. و اگر دوست را خلیل می‌گویند، به‌این‌جهت است که آدمی نیاز (خلت) خود را به او می‌گوید و او نیازش را تأمین می‌کند.۷ امام علی علیه‌السلام می‌فرمایند: «برادر حقیقی تو کسی است که از لغزش‌ات درگذرد، نیازت را برآورد، پوزش تو را بپذیرد، عیب‌ات را بپوشاند، ترس را از تو دور سازد و آرزویت را برآورد.»۸
آیۀ «اِنَّمَا المُؤمِنُونَ اِخوَةٌ...» بین مسلمانان نسبتی را برقرار می‌سازد که پیش از آن برقرار نبود و آن نسبت برادری است. نسبت‌ها دو دسته‌اند: طبیعی و قراردادی. نسبت طبیعی آن است که دو نفر به‌نوعی به یک پدر و مادر منتهی شوند و به این‌ترتیب برادر خونی باشند. و نسبت قراردادی آن است که بین دو نفر نسبتی را به شکل قراردادی معتبر شماریم، تا اثری حقیقی از آن حاصل شود، مانند ارث بردن از یکدیگر به جهت برادری. البته این دو (نسبت طبیعی و قراردادی) می‌توانند با یکدیگر جمع شوند. مانند دو برادر که هم برادر خونی باشند و هم طبق قانون از یکدیگر ارث ببرند. اما گاهی نیز می‌شود که نسبتی طبیعی برقرار باشد، اما نسبت قراردادی برقرار نباشد. مانند ولد زنا که به لحاظ طبیعی فرزند پدر و مادر خود است اما به لحاظ قانون و قرارداد از آن‌ها ارث نمی‌برد. بنابراین آثار قرادادی، تنها بر موضوعات قراردادی بار می‌شوند. اخوت نیز معنایی است که هم می‌تواند طبیعی باشد و هم قراردادی. اما اخوت طبیعی به صرف این‌که دو انسان دارای یک پدر و مادر باشند، در قانون و شریعت هیچ تأثیری ندارد و ارتباطی بین آن‌دو نمی‌بیند. مگر آن‌که قانون اسلام آن را معتبر شمارد و به این دلیل ارتباطی میان آن دو برقرار شود. پس اخوت اعتباری اسلام است که آثاری اعتباری دارد. حال چه اخوت طبیعی و اخوت رضاعی (شیری) باشد و چه اخوت دینی. که هرکدام آثار مخصوص به خود را دارند. مثلاً اخوت طبیعی که اسلام آن را معتبر می‌شمارد، آثاری در ارث بردن و ازدواج دارد. اخوت رضاعی فقط اثری در ازدواج، و اخوت دینی که آثار اجتماعی دارد.۹ امام باقر علیه‌السلام می‌فرمایند: «مؤمن برادر مؤمن است؛ برادر پدر و مادری‌اش. برای‌این‌که خداوند متعال طینت مؤمن را از طینت باغ‌های آسمانی آفریده، و از باد و بوی جنان (باغ‌های بهشتی) بر او دمیده و به‌همین جهت مؤمن، برادر پدر و مادری مؤمن است.»۱۰
در آیۀ ۲۲ سورۀ مجادله خداوند به پیامبر صلی‌الله می‌فرماید هیچ‌گاه نمی‌توانی مؤمنی را بیابی که حقیقتاً به خدا و روز قیامت ایمان داشته باشد، و اما با دشمنان خداوند دوستی و مودت کند؛ حتی اگر این دشمنان خدا از نزدیکان او مانند پدر و فرزند و برادر و خانواده‌اش باشند.۱۱ تنها مؤمنین برادران طرفینی یکدیگر هستند. و اینان که ایمان در دل‌هایشان ثابت و پایدار است، با غیر مؤمنین مودتی ندارند. در همین آیه ویژگی‌ای برای این مؤمنین می‌شمارد: اَیَّدَهُم بِرُوحٍ مِنهُ. یعنی خداوند این مؤمنان را با روحی از خود تقویت فرمود. «آنچه از معنای «روح» به ذهن می‌رسد، عبارت است از مبداء حیات، که قدرت و شعور از آن ناشی می‌شود. بنابراین اَیَّدَهُم بِرُوحٍ مِنهُ در ظاهر چنین معنا می‌دهد که در مؤمنین به غیر از روح بشریت که در مؤمن و کافر هست، روح دیگری وجود دارد که از آن حیاتی دیگر ناشی می‌شود و قدرت و شعوری جدید می‌آورد.»۱۲ که خداوند فرموده است: مَن عَمِلَ صالِحاً مِن ذَکَرٍ أَو أُنثی وَ هُوَ مُؤمِنٌ فَلَنُحیِیَنَّهُ حَیاةً طَیِّبَةً.۱۳ این روح ایمانی و حیات طیبه‌ای که در آیه هست، آثاری دارد که در زندگی طیب، طیب خواهد بود. یعنی فردی که صاحب چنین حیاتی است، همۀ اعمالش طیب و صالح خواهد بود.۱۴ «خداوند قدرت احیاء حق و باطل که برای دیگران نیست را به او می‌دهد، حقیقت اشیاء را همان‌گونه که هستند، می‌بیند. در نفس خویش کمال و ارزشی را درک می‌کند که قابل سنجش نیست و غرق در حیاتی دائمی و زوال‌ناپذیر می‌شود. این آثار یک زندگی حقیقی است. چنین کسی دارای دو نوع زندگی (زندگی مجازی و زندگی حقیقی) نیست. بلکه زندگی او دارای درجهای بالاتر و قوی‌تر و دارای آثار بیشتری است.»۱۵ این قدرت و شعور طیب، همان است که از آن تعبیر به نور شده است: یَا ایُّهَا الذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللهَ وَ آمِنُوا بِرَسُولِه یُؤتِکُم کِفلَینِ مِن رَحمَتِهِ وَ یَجعَل لَکُم نُوراً تَمشُونَ بِه...۱۶ به این‌ترتیب هنگامی که مؤمن با بهره‌مندی از حیات حقیقی و نور الهی، در کنار برادر مؤمن خویش قرار بگیرد، در این دوستی همواره ایمان تقویت می‌شود و برکات فراوان حقیقی شکوفا خواهد شد. امام صادق علیه‌السلام می‌فرمایند: «مؤمن، برادر مؤمن و چشم و راهنمای اوست...»۱۷
_____________________________________________
۱. جز این نیست که همۀ مؤمنان برادران یکدیگرند... / آیۀ ۱۰ سورۀ حجرات
۲. ای کسانی که ایمان آورده‌اید، دوست و محرم رازی از غیر خود نگیرید، که آن‌ها از هیچ شر و فسادی دربارۀ شما کوتاهی نمی‌کنند. مشقت و رنج شما را دوست دارند و دشمنی از سخنانشان پدیدار است و آنچه در در دل دارند بسی خطرناک‌تر است. ما نشانه‌ها را برایتان روشن کردیم، اگر تعقل کنید. / آیۀ ۱۱۸ سورۀ آل‌عمران
۳. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، آیۀ ۶۷ سورۀ زخرف
۴. دوستان صمیمی در آن روز دشمن یکدیگرند، مگر پرهیزکاران. / آیۀ ۶۷ سورۀ زخرف
۵. امام علی علیه‌السلام: «کسانی که برای خدای متعال برادری ورزند دوستی‌شان می‌پایَد؛ چون سبب آن دوستی پایدار است.» میزان‌الحکمة، ج۱، ص۳۷
۶. میزان‌الحکمة، ج۱، ص۳۷
۷. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، آیۀ ۶۷ سورۀ زخرف
۸. میزان‌الحکمة، ج۱، ص۴۱
۹. تلخیص از ترجمۀ تفسیر المیزان، آیۀ ۱۰ سورۀ حجرات
۱۰. ترجمۀ تفسیر المیزان، بحث روایتی آیۀ ۱۰ سورۀ حجرات
۱۱. لاتَجِدُ قَوماً یُؤمِنُونَ بِاللهِ وَ الیَومِ الآخِر یُوادُّونَ مَن حادَّ اللهَ وَ رَسُولَهُ وَ لَو کانُوا آباءُهُم أو اَبناءَهُم أَو اِخوانَهُم أَو عَشِیرَتَهُم اولئکَ کَتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الایمانَ وَ اَیَّدَهُم بِرُوحٍ مِنهُ وَ یُدخِلُهُم جَنّاتٍ تَجرِی مِن تَحتِهَا الاَنهارَ خالِدِینَ فِیهَا رَضِیَ اللهُ عَنهُم وَ رَضُوا عَنه اولئکَ حِزبُ اللهِ أَلا اِنَّ حِزبَ اللهِ هُمُ المُفلِحُونَ. هیچ قومی را که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند، نمی‌یابی که با دشمنان خدا و رسولش دوستی کنند، هرچند پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشاوندانشان باشند. آنان کسانی هستند که خدا ایمان را بر صفحه‌های دلشان نوشته، و با روحی از ناحیۀ خودش آن‌ها را تقویت نموده، و آن‌ها را در باغ‌هایی از بهشت وارد می‌کند که نهرها از زیر (درختانش) جاری هستند؛ جاودانه در آن می‌مانند. خدا از آن‌ها خشنود است و آنان نیز از خدا خشنودند. آن‌ها حزب‌الله هستند، بدانید حزب‌الله پیروزان و رستگاران‌اند. / آیۀ ۲۲ سورۀ مجادله
۱۲. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، آیۀ ۲۲ سورۀ مجادله
۱۳. هرکس از مرد و زن عمل شایسته کند درحالی‌که ایمان داشته باشد، او را زندگی نیکو دهیم... / آیۀ ۹۷ سورۀ نحل
۱۴. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، آیۀ ۲۲ سورۀ مجادله
۱۵. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، آیۀ ۹۷ سورۀ نحل
۱۶. ای کسانی که ایمان آورده‌اید تقوای الهی پیشه کنید و به رسولش ایمان بیاورید، تا دو سهم از رحمتش به شما ببخشد. و برای شما نوری قرار دهد که با آن (در میان مردم و در مسیر زندگی خود) راه بروید... / آیۀ ۲۸ سورۀ حدید
۱۷. ترجمۀ تفسیر المیزان، بحث روایتی آیۀ ۱۰ سورۀ حجرات