کسی که کاری را هم برای خدا و هم برای غیر خدا انجام دهد، خدا آن کار را نمی‌پذیرد. خداوند در قرآن می‌فرماید: وَ لَهُ الدّینُ واصِباً أَفَغَیرَ اللهِ تَتَّقُونَ.۱ واصِب به معنای تام، جامع و کامل است و این آیه نشان می‌دهد که مجموعۀ دین را خداوند تنظیم می‌کند۲ و تدبیر امور تنها به دست او است. بنابراین معنا ندارد که غیر او را عبادت کنید، کارهای‌تان را به آن‌ها اختصاص دهید و یا از آن‌ها تقوا و ترس داشته باشید، چراکه هیچ‌کدام شایستگی ندارند و امری به دست آن‌ها نیست.۳ بنابراین تنها کسانی متدین واقعی هستند که مخلص باشند. مردم هیچ دستوری ندارند، جز این‌که دستورهای دین را مخلصانه برای خدا انجام دهند.۴ وَ مَا أُمِرُوا اِلّا لِیَعبُدُوا اللهَ المُخلِصینَ لَهُ الدّینَ.۵
انسان مخلص، برای رضای خدا عبادت می‌کند و در کارهایش چیزی منظور او نیست مگر خداوند.۶ قلب او منحصراً به خدا و هر آن‌چه منسوب به خداوند است، تعلق دارد. این محبت، نوری می‌شود که راه را برای او روشن می‌کند و باعث می‌شود تا تنها چیزهایی را که خدا دوست دارد، دوست بدارد. تنها در جهت رضای او خشمگین شود. تنها برای رضای او محبت بورزد و تنها در راه رضای او کمک کند. اندوه و ترس و هر آن‌چه مایۀ اذیت باشد در چنین فردی راه ندارد، بلکه مملو از سرور و ابتهاج و امنیت و آرامش است.۷ أَلا اِنَّ اَولیاءَ اللهِ لاخَوفٌ عَلَیهِم وَ لا هُم یَحزَنُونَ ألذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ.۸ او جایگاه هر کس و هر چیز را به خوبی دریافته است، و از آن‌جایی‌که جایگاه اصیلی برای غیر خدا قائل نیست، از ناحیۀ آن‌ها نمی‌ترسد و یا آزار و اذیت احتمالی ایشان، او را پشیمان و سرگشته نمی‌کند. گویی این فرد مصداق کسی است که امیرالمؤمنین علیه‌السلام در خطبۀ ۸۷ نهج‌البلاغه چنین توصیف می‌کنند: «به حقیقت چنان رسیده که گویی پرتو خورشید بر او دمیده. ... چنان‌که هر مشکلی که پیش آید، بازنماید و در آن نماند، و هر فرعی را به اصل آن بازگرداند.»
اخلاص، اساس عبادت است۹ و ریشۀ اخلاص نیز چشم برکندن از دست مردمان.۱۰ عمل خالص آن است که نخواهی کسی جز خداوند، تو را بر انجام آن بستاید.۱۱ نباید به جز پروردگار خویش به کسی امید ببندی۱۲ و یا از کسی چیزی بخواهی.۱۳خداوند اصلاح کار افراد مخلص را خود به عهده گرفته و فرموده است: «هرگاه به دل بنده‌ام بنگرم و دریابم که از روی اخلاص و برای خشنودی من طاعتم را به‌جا می‌آورد، اصلاح و تربیت او را خود به عهده می‌گیرم.»۱۴ عمل خالصانه از آن‌جایی که منتهی به خداوند است، زوال‌پذیر و ازبین‌رفتنی نیست و ثابت و پایدار می‌ماند. در این صورت است که می‌تواند مصداق کلمۀ طیبه‌ای باشد که خداوند آن را به شجرۀ طیبة مثال می‌زند: أَلَم تَرَ کَیفَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلاً کَلِمَةً طَیِّبَةً کَشَجَرَةٍ طَیِّبَةٍ اَصلُها ثابِتٌ وَ فَرعُها فِی السَّمَاء.۱۵ درختی که اصل و ریشۀ آن ثابت و ماناست و شاخ و برگ و ثمرات پربرکتی دارد که مفید و نافع‌اند.
حضرت زهرا سلام‌الله علیها می‌فرمایند: «کسی که عبادت خالصانه‌اش را به سوی خداوند بالا بفرستد، خداوند بهترین و والاترین مصلحت او را به وی نازل می‌کند.»۱۶ این روایت نشان می‌دهد کسی که کار خیر انجام می‌دهد، باید به فکر محافظت و مراقبت از آن نیز باشد تا به سوی خداوند بالا رود. نباید بگذارد تا عملش به چیزهای دیگری غیر از رضای خداوند آلوده شود و یا از آن بهره‌برداری‌های دیگری گردد تا چیزی از عمل خالصانه باقی نماند.۱۷ روایتی به نقل از مفضل‌بن‌صالح آمده است که امام صادق علیه‌السلام فرمودند: «همانا خداوند را بندگانی است که خالصانه با او معامله می‌کنند و خدا نیز از اجر و پاداش خالص خود به ایشان دهد. اینان کسانی هستند که در روز قیامت نامه‌های اعمالشان خالی است و چون در برابر خداوند متعال بایستند آن‌ها را از اعمال سرّی میان خود و ایشان پُر کند.» عرض کردم: «سرورم چرا چنین است (که نامه‌های اعمالشان سفید و خالی است)؟» فرمودند: «زیرا خداوند شأن آنان را بالاتر از این قرار داده که فرشتگان نگهبان از آن‌چه میان خود و ایشان است، آگاه شوند.»۱۸
___________________________________________
۱. ...اطاعت خاص اوست. چرا از غیر خدا می‌ترسید؟ / آیۀ ۵۲ سورۀ نحل
۲. تفسیر موضوعی قرآن کریم: مراحل اخلاق در قرآن، آیت‌الله جوادی آملی، ص۲۵۳
۳. برگرفته از ترجمۀ تفسیر المیزان، آیۀ ۵۲ سورۀ نحل
۴. تفسیر موضوعی قرآن کریم: مراحل اخلاق در قرآن، آیت‌الله جوادی آملی، ص۲۵۴
۵. و به آن‌ها دستوری داده نشده بود جز آن‌که خدا را بپرستند درحالی‌که دین خود را برای او خالص کنند... / آیۀ ۵ سورۀ بیّنه
۶. تفسیر موضوعی قرآن کریم: مبادی اخلاق در قرآن، آیت‌الله جوادی آملی، ص۲۶۰
۷. تلخیص از ترجمۀ تفسیر المیزان، آیۀ ۳۴ سورۀ یوسف
۸. آگاه باشید که اولیای خدا از هیچ چیزی ترس و اندوه ندارند. / آیۀ ۶۲ سورۀ یونس
۹. امام علی علیه‌السلام. منتخب میزان‌الحکمة، ۱۸۶۷
۱۰. امام علی علیه‌السلام. میزان‌الحکمة، ۱۸۸۷
۱۱. امام صادق علیه‌السلام. میزان‌الحکمة، ۱۸۸۲
۱۲. امام علی علیه‌السلام: «عبادت خالص این است که آدمی جز به پروردگار خویش امید نبندد و جز از گناه خویش نترسد.» میزان‌الحکمة، ۱۸۸۱
۱۳. معنی‌الاخبار: جبرئیل در پاسخ به سوال پیامبر صلی‌الله از تفسیر اخلاص گفت: «مخلص کسی است که از مردم هیچ نخواهد، تا خود بدان دست یابد و هر گاه بدان دست یافت خشنود شود و هرگاه چیزی نزدش باقی ماند، آن را در راه خدا (به دیگران) بخشد؛ زیرا کسی که از مخلوق چیزی نخواهد، به عبودیت برای خداوند اقرار کرده است و چون به نیاز خود رسید و خشنود گشت، از خدا خشنود شده و هرگاه (آن‌چه برایش باقی مانده) به خاطر خداوند ببخشد، به مرتبۀ اعتماد بر پروردگارش رسیده است.» میزان‌الحکمة، ۱۸۸۳
۱۴. میزان‌الحکمة، ۱۸۸۸
۱۵. مگر ندیدی خدا چگونه مثالی زد و سخن نیک را به درخت پاکیزه‌ای تشبیه کرد که ریشه‌اش (در زمین) ثابت و شاخه‌اش در آسمان است؟ / آیۀ ۲۴ سورۀ ابراهیم
۱۶. من أصعد الی الله خالص عبادته، أهبط الله الیه أفضل مصلحته. سایت andisheqom.com به نقل از بحارالانوار، ج۷۱، ص۱۸۴
۱۷. با الهام از تفسیر آیت‌الله عبدالله جوادی‌آملی بر روایت
۱۸. میزان‌الحکمة، ۱۸۷۵2