حکمرانی در سنت علوی ، امری دشوار و پر چالش است که حکمران را در هر لحظه در معرض آزمون شایستگی قرار می دهد . شاخصهای آزمون شایستگی در این حکمت ، از جنس شاخصهای سنجش کارآئی ( انجام شایسته کارها) نسیت ، بلکه از جنس شاخصهای سنجش اثر بخشی ( انجام کارهای شایسته ) است و اثر بخشی ابتدا" بر مبنای میزان رعایت عدالت تعریف می شود !
نکته بسیار مهم در این سنت، ظرافت شاخصهایی است که شایستگی حاکمان را به نقد می شکند ؛ به ویژه عدالت زبانی و اعتدال رفتاری . در وصف حاکمان شایسته آمده است که ضعیف ترین آحاد ملت می تواند در برابر آنان ، بی آنکه زبانش به لکنت بیفتد به احقاق حق خویش اقدام کند !
دیگر آنکه حاکم شایسته نه اهل افراط است و نه اهل تفریط ؛ بلکه به اعتدال رفتار می کند و منتظر مداحی و تعریف و تمجید مردم نمی ماند . در واقع او در خدمت کسانی است که توان و مجال درک خدمات او و تشکر از او را ندارند؛ کسانی که هرگز نمی توانند در دنیا چیزی را برای او جبران نمایند ؛ جز آنکه به زبان حال و بی تملق و چاپلوسی ، به دعای خویش عالم آخرت را برای او بیارایند . چنین کسانی که در نگاه سایر مردم تحقیر می شوند، در پیشگاه خداوند از قدرتمندترین افرادند ؛ کسانی که اراده حق تعالی را در حمایت از دعای خویش دارند و مناجاتشان در محضر او پذیرفته است .
حاکم حق مدار ، مطیع اجابت درخواستهای این قشر از اقشار جامعه است و شرایطی را ایجاد می کند که زبانشان به نقد حکومت باز شود و بتوانند خواسته هایشان را بی آرایه و آلایه به حاکم عرضه کنند . ایشان حتی در حالی که طاقتی بر ایشان باقی نمانده ، باز هم صبوری پیشه می کنند ؛ تا حدی که آدمی را یارای آن نیست که منبع و منشاء این صبوری را درک کند .
بدین سان ، حکمرانی حق مدار از عرصه تجلی عدالت زبانی و عتدال در رفتار با مردم تبدیل می شود ؛ به طوری که هیچ یک از کارگزاران به خود اجازه نمی دهد از حیث بلندی صدا و طرز نگاه ، بر مردمان تفوق جوید و نمی تواند حریم ایشام را حقیر بیانگارد .
این چنین است که حاکم حکومت حق مدار، به دور از ریا و تظاهر و افراط و تفرط، با پرهیز از خود شیفتگی و خود برتر بینی ، در خدمت عامه مردم است . بنابراین مهمترین ملاک شایستگی در حکومت حق مدار ، تحقق اهداف کمی و مظاهر مادی رشد و توسعه اقتصادی نیست . البته این کارائی و اثر بخشی مادی ، برای توسعه اقتصادی و اجتماعی حائز اهمیت و ارزشمند است ؛ ولی ارزش والاتر و رتبه برتر از آن دولتمردی است که بیش از دیگران در خدمت آحاد جامعه است و آحاد جامعه می توانند، بدون اینکه نگران واکنشهای قهر آمیز یا تند خویانه یا ریا کارانه وی باشند ، او را مورد خطاب و حتی عتاب قرار دهند و حق خویش را نه به طعنه و حاشیه ، بلکه به صراحت و صداقت از وی بطلبند و در این راه ، هرگز در اندیشه ی باز تاب رفتارهای نابخردانه و انتقام جویانه وی نباشند .
بنابراین عامه مردم در حکومت حق مدار ، چنیبن احساس می کنند که حکومت خدمتگذار آنهاست ؛ پس در صورت هرگونه تخطی خود یا کارگزارانش،باید در برابر مردم حاضر شود و ضمن مجازات خائنان و خطاکاران ، صادقانه و خالصانه از مردم پوزش بخواهد و در برابر پروردگار ، توبه نماید .
*دانشیار دانشکده مدیریت دانشگاه تهران
نظر شما