فهرستواره دستنوشت‌های ایران در دوازده جلد از سوی کتابخانه مجلس شورای اسلامی منتشر شد، این فهرستواره فرهنگ جامع 320 هزار نسخه‌های خطی موجود در ایران اعم از عربی و فارسی در همه کتابخانه‌هایی است که فهرست آنان انتشار یافته است.
در این فهرست حتی آثار مخطوط موجود در برخی از کتابخانه‌هایی که تاکنون فهرست آنان انتشار نیافته عرضه شده است. این کتاب، فهرست بیش از 320 نسخه خطی را در خود جای داده و از این جهت، عظیم‌ترین فهرست خطی است که در جهان اسلام انتشار می‌یابد.
ترتیب ارائه این فهرست الفبایی بوده و از یک کتاب یا رساله، اگر یک نسخه تا دهها نسخه در ایران وجود دارد، محل نگهداری آن نسخه شناسانده شده است. درباره رساله های که در مجموعه ها قرار گرفته، تعداد برگهای مربوطه نیز درج شده است. علاوه بر این، این که آن کتاب یا رساله به عربی است یا فارسی مشخص شده است. آثار ترجمه شده نیز با قید کلمه (ترجمه) در پس نام آن، معرفی شده اند.
این فهرستواره طی بیش از پانزده سال تدوین شده و مؤسسه امام جواد علیه السلام در مشهد با مدیریت حجت الاسلام شیخ مصطفی درایتی به انجام رسیده است.
در این فهرست تمامی نکات فنی رعایت شده و در ارائه نام کتابها و رساله‌ها و نیز نام مؤلفان یکدستی و یکسان سازی علمی ایجاد شده است. این امر برای شناخت نسخه‌های مشابه بسیار سودمند است.
در این فهرستواره نه تنها آثار مخطوط کتابخانه های بزرگ کشور نظیر مرعشی، دانشگاه تهران، آستان قدس، مجلس و ملک وجود دارد بلکه آثار خطی موجود در صدها کتابخانه دیگر نیز فهرست شده است.
نام این 320 هزار مجلد در ده جلد آمده و دو جلد یازده و دوازده، فهرست ا علام است که زیر نام هر اسمی، اسامی تألیفات آن شخص و محل معرفی آنها در فهرستواره آمده است.
مقدمه مفصل آقای درایتی در مجلد اول که در ضمن در پیام بهارستان شماره 8 نیز انتشار یافته، معرفی گویایی از این فهرست است.
مقدمه رئیس کتابخانه بر این فهرست دوازده جلدی به این شرح است:
«پیشرفت علمی در هر زمینه وقتی مقدور و ممکن است که انسان از داشته‌‌های خود آگاه باشد. این آگاهی سبب می‌شود که آدمی از راهی که رفته است شناخت درستی به دست آورد و برای آینده خویش و به عبارتی راه‌های نرفته فکری بکند. یک دشواری مهم که در دوره معاصر ما رخ داد این بود که به دلیل قطع تماس با گذشته، مجبور شدیم از داشت‌های دیگران استفاده کرده و راهی را که آنها رفته‌اند، البته به صورت ناقص، ادامه دهیم. به عبارت دیگر، در عوض آن که ما استمرار گذشته خود باشیم، به پیروی و دنباله‌روی از دیگران مشغول شدیم، اقدامی که ضرر و زیان آن در هر زمینه علمی و فنی و تمدنی، آشکار است.
اگر ما از عصر صفویه به این سو، با همان اصول و میراث راهمان را ادامه می‌دادیم، و اگر در آغاز عصر جدید، مدارس قدیم را تخریب نمی‌کردیم و مدارس نو را در استمرار با همان مدارس طراحی می‌کردیم، گرفتار چنین مشکلاتی که ناشی از قطع تماس با میراث گذشته است، نمی‌شدیم.
البته این میراث، در زمینه های خاصی، به ویژه علوم انسانی، جذاب‌تر بوده، اما به دلیل مشکلات و مصایبی که ما در دویست سیصد ساله گذشته گرفتار آن شدیم، به دلیل ناشناخته ماندن آن آثار و میراث، جذابیت مزبور را نشناخته و راه جدیدی را تجربه کردیم که امروز علایم نابسامانی در آن آشکار است.
اگر بخواهیم یک زمینه روشن را مثال بزنیم، معماری صفوی ماست که به دلیل رفتارهای احمقانه‌ای که در قرن سیزدهم در ایران پدید آمد، بسیاری از آن آثار به دست امرای قاجاری ویران و نابود شد. بخش های برجای مانده در دوره پهلوی اول به ویرانی رفت و ما در آستانه تحولات بدی، دست خالی به سراغ معماری دیگران رفتیم. نه آنچه داشتیم، به درستی محفوظ ماند، و نه آن چه تأسیس کردیم امتداد گذشته‌مان بود.
چند سالی است که در زمینه شناخت میراث گذشته، فعالیت جدی‌تری داریم، جز آن که شمار افرادی که این توجه را دارند، بسیار اندک است. به عبارت دیگر از حالت عمومی درآمده و در اختیار شمار خاصی قرار گرفته و عمدتا صورت کتابخانه‌ای و بایگانی و موزه‌ای پیدا کرده است. با این حال، نباید ناامید شد و ضروری است تا این آگاهی‌ها نسبت به میراث گذشته، به تدریج به بدنه جامعه تزریق شده و راه برای ایجاد نوعی انسجام میان گذشته و حال پدید آید.
بخشی از این فعالیت‌ها در حوزه میراث مکتوب و مخطوط ماست، علمی که به صورت کتابی برجای مانده و در قالب نسخه خطی به دست ما رسیده است. ایران در حد خود، یکی از میراث داران عظیم این بخش از دانش مکتوب بشری در حیطه تمدن اسلامی ـ ایرانی است. در این باره دو کار باید انجام گیرد. نخست بازشناسی این میراث دوم بازخوانی درون آنها. هر دو کار اهمیت دارد و فرهیختگان و محققان ایرانی طی صد ساله در این زمینه تلاش‌های شایسته‌ای داشته‌اند. در زمینه فهرست نویسی نسخ خطی گام‌های بلندی برداشته شده، چنان که در زمینه تصحیح نیز تلاش‌های درخوری صورت گرفته است.
در بخش نخست، تاکنون، در چند نوبت، کارهای فهرست الفهارسی انجام شده است. بخشی به صورت مکتوب و بخشی به با فن‌آوری‌های جدید و به صورت رایانه‌ای. پیشگام این قبیل فهرست ها، مرحوم علامه شیخ آقابزرگ طهرانی است. پس از آن فرزندش احمد منزوی که در چندین کار مختلف که معروف اهل فن هست، قدمهای بلندی برداشت. کار رایانه‌ای که توسط دوستمان آقای گلباز با حمایت وزارت ارشاد اسلامی و چند مؤسسه دیگر انجام گرفت و اکنون با نام سایت آقابزرگ فعال است، قدم دیگری است که برداشته است.
اما اثر فعلی، در قالب آنچه امروزه خدمت خوانندگان و دوستداران میراث گذشته عرضه می‌شود، کامل‌ترین کار مکتوبی است که در زمینه کار فهرست نویسی جامع نسخ خطی انجام می‌گیرد. این اثر که طی سالیان طولانی فراهم آمده، می‌تواند کلیدی برای حل مشکلات بسیاری از فهرست نویسان و نیز منبعی برای تمامی کسانی باشد که برای تحقیقات خود به نسخ خطی احتیاج دارند. دوست ما جناب حجت الاسلام و المسلمین آقای درایتی با صبر تمام، و با همراهی دوستان خود، این اثر با ارزش را فراهم آوردند که جای قدردانی و ستایش دارد.
کتابخانه مجلس که دارای یکی از گنجینه‌های با ارزش خطی کشور است، افتخار دارد که کار انتشار این اثر بر عهده گرفته و جدای از آن که در تلاش است تا فهرست نسخه‌های خطی خود را کامل کند، بنای آن دارد که در زمینه فهرست نویسی جامع نسخ خطی نیز قدم‌هایی بردارد. افزون بر انتشار این اثر، انتشار اثر نه جلدی فهرست نسخ خطی کتابخانه مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی نیز برای رسیدن به همین هدف انجام گرفت.
برای تمامی عزیزانی که در گوشه و کنار کشور در امر فهرست نویسی نسخ خطی تلاش می کنند آرزوی موفقیت داریم.»
نظر شما