هیأت‌های مذهبی را به چهار دسته تقسیم می کنم، دسته اول هیأت‌های مذهبی سنتی که دو دسته‌اند: هیأت‌های مذهبی تام که قدمت آنها به قبل از پیروزی انقلاب اسلامی برمی‌گردد و هیأت‌های مذهبی امروزی که سابقه تأسیس آنها بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است، اما همچنان شکل و ظاهر هیأت‌های سنتی را حفظ کرده‌اند.
دسته دوم، هیأت‌های مذهبی انقلابی‌اند که شامل سه گروه هیأت‌های اولیه، هیأت‌های دوران دفاع مقدس و هیأت‌های دوران پس از جنگ یا دوران صلح هستند.دسته سوم، هیأت‌های عامه‌پسند هستند شامل سه گروه خرد، محوری و انقلابی و دسته چهارم نیز شبه‌هیأت‌ها هستند.
بحث من در مورد هیأت‌های مذهبی عامه‌پسند و به طور مشخص‌تر هیأت‌های عامه‌پسند خرد و جزیی هستند که برای شناخت آنها باید به بررسی عناصر هویتی این هیأت‌ها پرداخت. اولین عنصر هویتی سازمان است. سازمان این هیأت‌ها سه شاخص کلی دارد: اول آنکه انسجام و پایایی سازمان این هیأت‌ها بسیار کم است، برخلاف هیأت‌های سنتی که پر تکلف بوده و دارای سلسله‌مراتب و قوانین و تقسیم کار مشخص و در نتیجه انسجام زیاد بودند، هیأت‌های عامه‌پسند به‌دلیل سازماندهی کم انسجام اندکی دارند. در این هیأت‌ها سلسله مراتب و قوانین و آداب و تقسیم‌کار مستحکم هیأت‌های سنتی وجود ندارد، بلکه با سازمان منعطفی روبه‌رو هستیم که به مرور زمان در نسبت مستقیم با نحوه عمل اعضا بتواند تجزیه شده و تکثیر یابد.
شاخص دوم سازمان این هیأت‌ها، هنجارشکنی مکانی است. هیأت‌های سنتی به دلایل مختلفی از جمله آنکه معتقد بودند نام اهل بیت علیهم‌السلام حرمت دارد و نمی‌توان آن را در هر جا به زبان آورد مکان‌های خاصی را برای این کار تعریف می‌کردند مانند حسینیه‌ها، تکیه‌ها، زینبیه‌ها و... که این مکان‌ها حرمت خاصی داشته یا منشأ اعتقادی برای دینداران بودند، اما در هیأت‌های عامه‌پسند این هنجار مکانی از بین رفته و این هیأت‌ها معمولاً در مکان‌های رسمی تشکیل نمی‌شوند، بلکه مکان‌های جدیدی را تعریف می‌کنند که الزاماً قداست و حرمت مکان‌های قبلی را ندارند؛ مکان‌هایی هستند که غیر از زمان برگزاری مراسم، کارکردهای دیگری دارند مانند زیرزمین، خانه‌های شخصی و...
شاخصه سوم سازمان این هیأت‌ها، هنجارشکنی زمانی است. در هیأت‌های سنتی به دلیل تکلف زیاد، پر هزینه بودن و اینکه نیازی به برگزاری مستمر آنها نبود زمان خاصی برای برگزاری آنها تعیین شده بود و شاید در طول یک سال فقط حدود ده یا دوازده روز را شامل می‌شد؛ اما در هیأت‌های عامه‌پسند با هنجار زمانی خاصی روبه‌رو نیستیم و در طول سال عموماً این هیأت‌ها استمرار داشته و برگزار می‌شوند.
در هیأت‌های مذهبی و انقلابی، مخاطبان همان اعضای هیأت‌ها هستند و مجلس منحصر به کسانی است که در آن حضور داشته و شرکت می‌کنند؛ اما بعد از ظهور پدیده کالای فرهنگی که طی آن مجالس عزاداری در قالب‌های مختلف صوتی و تصویری به بیرون ارائه می‌شوند ما با مخاطب دیگری هم روبه‌رو هستیم که مخاطبان کالاها و محصولات فرهنگی‌اند و حتی مخاطب اصلی و محوری این هیأت‌ها هم محسوب می‌شوند که این‌ها همان مخاطبان بیرونی هستند.
چند شاخص برای مخاطبان درونی که اعضای هیأت‌های عامه‌پسند هستند عنوان می کنم ، اول آنکه در آنها گزینش مخاطب وجود ندارد، یعنی کاملاً بر عکس هیأت‌های سنتی و انقلابی که تنها کسانی که از قبل دعوت داشتند به این هیأت‌ها می‌آمدند. اما در هیأت‌های مذهبی ورود مخاطب کاملاً عام و آزاد است و معیاری برای تفکیک مخاطبان وجود ندارد. شاخص دوم این است که مخاطبان درونی آنها تک‌جنستی‌اند، یعنی بر خلاف هیأت‌های سنتی و انقلابی که در آن هر دو جنس حضور دارند؛ و لو اینکه زنان به صورت فرعی یا در پشت پرده هستند. اما در هیأت‌های عامه‌پسند صرفاً یکی از دو جنس حضور دارند: یا عمدتاً مردانه‌اند یا زنانه هستند که البته غلبه با هیأت‌های عامه‌پسند مردانه است. و شاخصه سوم هم آن است که این هیأت‌ها به طور مطلق پدیده‌ای متعلق به فرهنگ جوانان می‌باشند و لذا مخاطبان آنها از گروه سنی جوانان و نوجوانان هستند.
عنصر بعدی در هیأت‌های مذهبی عامه‌پسند مداحی است. مداحی این هیأت‌ها یک پدیده کاملاً شهری است که در شهرهای بزرگی چون تهران، اصفهان، مشهد، تبریز و سایر شهرهای بزرگ رواج دارد و هنوز به شهرهای کوچک‌تر یا روستاها سرایت نکرده، هرچند مخاطبان محصولات آن در سراسر کشور وجود دارند. موسیقی این مداحی نیز، تقلیدی و عاریتی است. موسیقی در این هیأت‌ها جایگاه خاصی ندارد و چون مداحان با خلأ آهنگ مواجه‌اند این خلأ را با تقلید از نمونه‌های موسیقی غیرمذهبی پر می‌کنند.
ویژگی دیگر مداحی این هیأت‌ها، بهره‌گیری از تکنولوژی صوتی روز است. در چند سال اخیر پیشرفت چشمگیری را در این تکنولوژی شاهد بودیم و این تاثیر مستقیمی بر همگانی شدن مداحی عامه‌پسند داشته است. به عبارتی قدرت سیستم‌های صوتی بر خلأ دانش موسیقایی مداحان عامه‌پسند سرپوش می‌گذارد و شاید مهم‌ترین عنصر تشکیل این هیأت‌ها برخورداری از یک سیستم صوتی قوی است تا با استفاده از امکانات آن بتوانند یک فضای مجازی خلق کنند.
همچنین فقدان شعائر سنتی پیشین و جایگزینی نمادهای جدید هم از دیگر ویژگی‌های مداحی در این هیأت‌ها است و مسائلی مانند نماز جماعت، مناجات‌خوانی، زیارت‌خوانی و شعائر مختلفی که جایگاه خاصی در هیأت‌های سنتی داشت در هیأت‌های عامه‌پسند حذف شده و تنها به مداحی و سینه‌زنی اکتفا می‌شود.
اگر هم روضه‌خوانی در این هیأت‌ها رواج دارد، روضه‌خوانی متکی بر اسناد تاریخی و روایات نیست بلکه بیشتر زبان‌حال‌گفتن و تکیه‌کردن بر خواب و مکاشفه است و یا به تعبیر خود این طیف مداحان، «شهودی» است. نمادهای جدیدی چون یک انگشتر خاص، سربند یا تی‌شرت یا نوع پوشش خاص، جایگزین شعائر و نمادهای سنتی شده‌اند و همان کارکرد انسجام‌بخشی را برای این هیأت‌ها ایفا می‌کنند.
استاد دانشگاه علوم اجتماعی و پژوهشگر
42/134
نظر شما