حسین ذوقی: مشکلات تئاتر که همه هنرمندان این عرصه از آن مینالاند به کنار؛ شاخهای مهجور در تئاتر که همراه عروسکهاست مشکلاتی دارد که با بارها فریاد زدن آنها هم هنوز راه به جایی نبرده و با تمام تلاشها باز هم هنرمندان تئاتر عروسکی از وضعیت موجود گلایه دارند. از کمبود سالن برای اجرای تئاتر، بیتوجهی مسئولین و عدم ایجاد ساز و کار مناسب تا شیوههای غلط آموزش در تئاتر عروسک از عمدهترین مشکلات این شاخه مهم از تئاتر است.
در ایران تئاتر عروسکی به عنوان هنری شناخته میشود که مختص کودکان و نوجوانان است. اتفاقی که به دلیل غالب بودن تعداد اجراهای عروسکی مخصوص کودکان به تولید کانون پرورش فکری تا اواخر دهه 80 به عنوان هنری برای نونهالان شناخته میشود. اما به واقع اینگونه نیست. در سالهای اخیر البته شاهد اجراهایی به شیوه عروسکی بودهایم که برای مخاطب بزرگسال تولید شدهاند. تئاتر عروسکی همانطور که از بخش اول اسمش پیداست؛ تئاتر است، اما به واسطه حضور عروسک به جای بازیگر. چنانکه شاهد بودهایم در چند سال اخیر اجراهای حرفهای که در مجموعه تئاتر شهر اجرا شدهاند به هیچ عنوان قابل اجرا برای مخاطب کودک یا نوجوان نبوده است. تئاتر عروسکی ایران علیرغم درخششهای مقطعی در جشنوارههای مهم عروسکی جهان؛ که تنها به واسطه خود گروهها و قائل به شخص بوده است هنوز نتوانسته استقلالی برای خود داشته باشد.
تئاتر عروسکی ایران اگرچه سابقه طولانی دارد اما رشد اصلی خود را از نیمه دوم دهه 40 شمسی با تأسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و شکلگیری گروه کودک و نوجوان تلویزیون آغاز کرد. تئاتر عروسکی در سالهای پایانی دهه 50 و 60 با حضور هنرمندانی چون مرضیه برومند، اردشیر کشاورزی، عادل بزدوده، رضا بابک و... دوران باشکوهی را گذراند. در این دوران میان تلویزیون و تئاتر رابطه نزدیکی بود و در هر دو عرصه تئاتر عروسکی پررنگ و با قدرت حضور داشت. کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در این دوره بسیار مؤثر بود. با رسیدن به اواسط دهه 70 فعالیتهای نمایشی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان کمکم رو به ضعف رفت. همین باعث شد برخی از فعالان این عرصه به رشتههای دیگری روی بیاورند و تئاتر عروسکی از رونق خود بیفتد.
موضوعات زیادی از طرف هنرمندان تئاتر عروسکی عنوان میشود که از مهمترین آنها میتوان به مدیریت، کمبود شدید تالار تئاتر عروسکی و شیوههای ناصحیح آموزشی اشاره کرد. ضعف مدیریتی موجود در عرصه تئاتر عروسکی باعث شده است این هنر نتواند به صورت درستی راه خود را پیدا کند.
به عقیده بسیاری از هنرمندان تئاتر عروسکی مشکلات تئاتر عروسکی در سه بخش خلاصه میشود بخش اول منابع مالی و بخش دوم مکانهای اجرایی و بخش سوم ضعفهای گروههای تولیدکننده است.
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و سازمان فرهنگی هنری در تهران از تولیدات عروسکی حمایت میکنند و طبیعی است که جمع این حمایتهای مالی به رشد تئاتر عروسکی کمک میکند. به هر حال تئاتر عروسکی باید به گونهای باشد که بیش از این مورد توجه قرار بگیرد و بودجه بیشتری برای آن درنظر گرفته شود.
سازمانهای مرتبط بیخیال
بهروز غریبپور به عنوان یکی از مهمترین نامهای تئاتر عروسکی ایران که سالهاست عنوان مدیریت یونیمای ایران را همراه دارد میگوید: «در ابتدا باید به منابع مالی، مکانهای اجرایی و ضعفهای گروههای تولیدکننده که مشکل اساسی در تئاتر عروسکی است توجه کرد، ضمن اینکه ایران تنها شامل تهران نمیشود و در شهرستانها این حرکت مغفول مانده است. حمایت جدی از نمایش عروسکی وظیفه تصمیمگیران فرهنگی محسوب میشود، در آسیا به غیر از دو کشور ژاپن و هند نمایش عروسکی هیچ کشوری به قدرت نمایش عروسکی ایران نیست. اگر قرار باشد از نظر شاخصه فرهنگی رشد کنیم یکی از موارد در این زمینه، سرمایهگذاری بر روی نیروهای انسانی و نمایشهای عروسکی است.»
نمایش عروسکی وابسته به بودجه تئاتر است که باید در این خصوص برنامهریزی انجام شود و یک سازمان منحصر برای نمایش عروسکی ایجاد شود و تداخل بین تئاتر عروسکی با دیگر شاخهها وجود نداشته باشد. همین مسئله سبب شده در نمایش عروسکی یک نظر حاشیهای وجود داشته باشد در حالی که اگر از ابتدا یک سازمان و یا یک نهاد یا اداره به صورت جداگانه به وجود بیاید چنین مشکلی ایجاد نمیشود. وزارت آموزش و پرورش یکی از موارد مورد توجه است زیرا که با داشتن میلیونها تماشاگر باید یک بودجه اختصاصی برای آموزش و پرورش در نظر گرفته شود به دلیل اینکه شمار گستردهای از کودکان زیر پوشش برنامه وزارت آموزش و پرورش هستند. خوشبختانه بودجه فرهنگی به تصویب رسیده و دولت آینده موظف به رعایت آن است از طرفی این بودجه بسیار کم است و در حد تواناییهای بالقوه جامعه هنری نیست.
یکی از دلایل مهم عدم توجه برخی سازمانهای مرتبط مربوط به باور غلطی است که از گذشته در ذهن بسیاری شکل گرفته است. خیلیها فکر میکنند که تئاتر عروسکی مربوط به کودکان و نوجوان است و به همین دلیل توجه ویژهای به این شکل تئاتر نمیشود. در حالی که نمایش عروسکی مانند هر گونه نمایش دیگر برای انواع مخاطب است، زیرا که تئاتر عروسکی زبان عمیق و گسترده و توانایی دارد و محدود کردن آن تنها در حوزه کودک و نوجوان غفلتورزی در این حوزه محسوب میشود.
غریبپور میگوید: «در نمایش اپرای عروسکی رستم و سهراب و عاشورا تعداد تماشاگران خردسال دو درصد هم نبود و بسیاری از افراد کهنسال جزو تماشاگران محسوب میشدند و این نشاندهنده این مسئله است که تئاتر عروسکی برای تمامی مخاطبان با ردههای سنی متفاوت است. اگر آموزش و پرورش یک برنامهریزی دقیق انجام دهد میتواند از نمایش عروسکی به عنوان یک واحد کمکدرسی برای برخی درسها که آموزش مستقیم آنها امکانپذیر نیست استفاده کند و از طرف دیگر این امر میتواند به رشد هنر عروسکی بسیار کمک کند.»
وی همچنین درباره اختصاص سالن مناسب و اختصاصی برای اجرای تئاتر عروسکی میگوید: «به اعتقاد من وجود سالنهای اختصاصی در تئاتر عروسکی به مخاطب بسیار کمک میکند. کانون پرورش فکری کودکان در طی این سالها فعالیت نامحسوسی در زمینه تئاتر عروسکی داشته که بیشتر در حوزه مدارس فعالیت داشته و کمتر به مخاطب عام توجه کرده است.»
کمبود سالن
مریم معینی کارگردان تئاتر عروسکی بزرگترین مشکلات هنرمندان نمایشهای عروسکی را بیتوجهی به خواست آنان عنوان کرده و به خبر میگوید: «با توجه به تکرار چندباره مشکلات این گونه نمایش، ظاهراً قرار نیست کسی به آنها توجهی کند. هنرمندانی که علاقهمند به اجرای نمایشهای عروسکی هستند افزون بر مشکلات موجود در تئاتر باید مشکلات مضاعف و کمبود امکانات این گونه نمایش را نیز تحمل کنند. تنها عشق و علاقه به تئاتر؛ به ویژه تئاتر عروسکی است که سبب شده با تمام مشکلات و کمبودها به فعالیت خود ادامه دهیم.»
معینی هم به مسئله مهم کمبود تالار اشاره میکند: «تئاتر عروسکی با کمبود سالن نیز مواجه است اما اینگونه فکر نمیکنم که چون کار عروسکی انجام میدهیم باید صاحب یک سالن ویژه باشیم و این نکته نیز قابل قبول نیست که بگویند همه باید در یک سالن اجرا داشته باشند.»
مشکل تولید
علی پاکدست از هنرمندان مطرح تئاتر عروسکی که مدیر یت دفتر تولیدات عروسکی مرکز هنرهای نمایشی را نیز به عهده دارد مشکل عمده تئاتر عروسکی را تولید میداند: «تئاتر عروسکی ایران در این سالها رشد کیفی خوبی داشته اما مشکل بزرگش مسئله کمی تولید در آن است، تئاتر عروسکی باید استمرار داشته باشد و در طول سال شاهد اجرای کارهای عروسکی باشیم. اگر این استمرار باشد میتوان گفت تئاتر عروسکی مساوی با امنیت است، امنیت شغلی و همین باعث جذب نیروهای جوان و خلاق به بدنه تئاتر عروسکی میشود. تجربههای تازه، تماشاگر تازه به تئاتر میآورد و برای تولید بیشتر این رشته در دانشگاه جدی گرفته میشود.
آن چیزی که ما امروز از تئاتر عروسکی داریم تلاش گروه کوچکی از کسانی است که به این رشته عشق میورزند. در حالی که از نظر پتانسیلی هیچ مشکلی وجود ندارد. به جرأت میتوانم بگویم هنرمندان عروسکی امروز به لحاظ قابلیتهای نمایشی چیزی کمتر از همتایان خارجی خودشان ندارند. آن چه مشکل ماست مسئله مدیریتی در این رشته است. تئاتر به دلیل برخی سیاستها با مشکل تولید روبهرو است. اگر مسئولان موضوع تولید تئاتر عروسکی را برای همه مقاطع سنی جدی بگیرند تئاتر عروسکی حرکت خواهد کرد.»
وی در ادامه به خبر میگوید: «تولید آثار عروسکی در تلویزیون سالهاست از خلاقیت زیادی برخوردار نیست. به نظر من آنچه در تلویزیون تولید میشود مربعهای یک شکلی است که رنگ آنها تغییر میکند و گاه اندازهاش بزرگتر و کوچکتر میشود. هیچ حرف یا فعالیت جدید و جدی نیز در شکستن این قالب انجام نمیشود. ما در سالهای قبل اجراهای درخشانی را داشتیم.»
پاکدست در طول ساخت تالار فردوسی به عنوان یکی از معدود سالنهای مخصوص تئاتر عروسکی حضور داشته است. او در تولید اپرای عروسکی رستم و سهراب نیز نقشی اساسی داشت. او درباره تالار فردوسی و اختصاص آن به گروههای مختلف و همینطور اضافه شدن تالارهای دیگر و اختصاص آنها برای اجرای تئاتر عروسکی میگوید: «تالار فردوسی به همت بهروز غریبپور و گروهاش به سالنی برای نمایش عروسکهای غنی تبدیل شد. اما این تالار به فرد خاصی مربوط نمیشود و اگر کسی یا گروهی قصد اجرای نمایشی عروسکی داشته باشند قطعاً این پیشنهاد بررسی میشود. شرط آن تنها کیفیت اثر است که باید از طرف شورای تخصصی دفتر نمایشهای عروسکی تأیید شود. با جستوجوهای ما چند تالار در مرکز شهر و نزدیک مجموعه تئاتر شهر انتخاب شده و مذاکراتی هم برای عقد قرارداد انجام دادهام که به زودی اعلام میشود. البته در کنار آن با شهرداری هم صحبتهایی کردیم که تالار مبارک فرهنگسرای بهمن و تالار فرهنگسرای شفق را در اختیار گردهمایی عروسکی قرار دهند.»
فریاد بیجواب
مشکلات بسیار است و فریادهای بیثمر بیشمار. خیلی از هنرمندان پرکار تئاتر عروسکی دیگر رمقی برای انتقاد از وضع موجود را ندارند. چنانکه بسیاری در گفتوگو با خبر در جواب به این سؤال که مشکلات تئاتر عروسکی را در چه مواردی میبینید از جوابدادن انصراف میدادند. زهرا صبری از پرکارهای تئاتر عروسکی است. چندی پیش او توانست یکی از نمایشهای خود را در فرانسه اجرا کند و در آینده نزدیک هم در جشنواره شبهای سفید در آلمان با همان نمایش؛ عروسکهایش را روی صحنه خواهد فرستاد. صبری به خبر میگوید: «مشکلات همان قبلیهاست. هزار بار گفتهایم. بچههای تئاتر عروسکی هم همانها را هزار بار گفتهاند. دیگر از زدن حرفهای تکراری خسته شدهام. انشاالله که مشکلات حل شود و انشاءالله که تلاشهای بچههای تئاتر عروسکی نتیجه دهد.»
آزاده انصاری هم جوابی مشابه میدهد. او نیز اتفاقاً از کسانی است که موفقیتهای بینالمللی در عرصه تئاتر عروسکی داشته است. چند وقت پیش نمایش «ماکاندو» به کارگردانی او در جشنوارهای در بلاروس روی صحنه رفت. انصاری در گفت و گو با خبر میگوید: «من هم مثل بقیه یک سری حرفهای تکراری را باید بزنم که بارها و بارها گفتهام. مگر فایدهای هم دارد؟ مگر تا به حال فایدهای هم داشته؟»
نظر شما