عراق در میان دو بحران

عبدالله آلبوغبیش
آیا بحران جاری در سوریه به سوی عراق حرکت خواهد کرد؟ این پرسشی است که با شدت گرفتن ضرباهنگ تحولات در عراق، بیش از پیش قوت می گیرد و ناظران سیاسی بیش از گذشته درباره این ایده می اندیشند که آیا عراق در حال ورود به فاز جدیدی از بحران است که این کشور را مجددا به صدر اخبار رسانه های گروهی خواهد کشاند؟
بحران امروز عراق هرچند در شکل و قالبی جدید و تحت عنوان پرونده هاشمی رخ نموده است، اما در اساس برآیند علل و عوامل داخلی و خارجی و زاییده رویارویی های نهفته در میان بازیگران داخلی و منطقه ای است. تشکیل پر دردسر و فراموش نشدنی دولت ائتلافی اما شکننده، اختلاف بر سر نخست وزیری، و پس از آن توزیع پست های وزارتی، کشمکش ها درباره تشکیل شورای امنیت ملی و سپردن ریاستش به دست ایاد علاوی و اختلاف نظر درباره تعیین حدود و ثغور اختیارات آن همگی نقطه آغاز این بحران است.
پس از یک دوره کوتاه از آرامش نسبی در کشور و با فرارسیدن موعد خروج آمریکا از عراق در پایان 2011 میلادی، مالکی و به رغم اعمال فشارهای واشینگتن توانست نیروهای آمریکایی را به خروج از کشور درهمان موعد تعریف شده ملزم سازد. این امر هرچند دستاوردی در کارنامه مالکی تلقی شد اما چندان به مذاق رقبای داخلی اش خوش نیامد. از این رو، رفتار سیاسی العراقیه به رهبری علاوی تغییر کرد و گزینه حذف فیزیکی مالکی در دستور کار قرار گرفت. این طرح نافرجام ماند، اما بستر بحرانی جدید را در عراق فراهم آورد.
مالکی انگشت اتهام را مشخصا متوجه طارق هاشمی کرد. طارق الهاشمی شخصیت سنی مذهب با رویکرد اخوانی، شناخته شده در ترکیب قدرت سیاسی عراق، از رهبران فهرست العراقیه به رهبری ایاد علاوی است و در چارچوب تقسیم قدرت در عراق جدید به سمت معاون رییس جمهور تعیین شد.
هرچند العراقیه این اتهام را رد کرد اما هاشمی شبانه به منطقه کردستان در شمال عراق پناه برد. این منطقه به دست کردها اداره می شود و هر چند در زیر چتر حکومت مرکزی فعالیت می کند، اما اختیارات خودگردان گسترده ای دارد. مقام های منطقه از تسلیم هاشمی به مقام های قضایی سر باز زدند.
آبستراکسیون شماری از اعضای العراقیه از پارلمان و خروج وزرای علاوی از کابینه باعث شد تا طالبانی تمامی گروههای سیاسی را به شرکت در کنفرانسی ملی فراخواند که قرار بود طی روزهای گذشته برگزار شود اما خبری از آن نشد.
فرارسیدن زمان برگزاری نشست سران عرب، چالش میان احزاب و دسته بندی های رقیب در عراق را شدت بخشید و در حالی که مالکی می کوشید با برگزاری این اجلاس، توان دولتش در تثبیت امنیت و آرامش در کشور را به اثبات برساند، در مقابل، گروههای منتقد وی سعی کردند تا با تاکتیک های مختلف از جمله انفجارهای زنجیره ای و توسل جستن به بازیگران منطقه ای برای خودداری از شرکت در این اجلاس، مانع از برگزاری این نشست شوند.
این مسئله راه را برای ورود بازیگران منطقه ای در معادلات داخلی عراق فراهم ساخت، به طوری که عربستان و متحدانش در حوزه خلیج فارس، ضمن متهم کردن مالکی به اتخاذ سیاستی مذهبی در تعامل با شخصیت ها و رخدادها، شرکت در این اجلاس را به چند پیش شرط از جمله حل و فصل پرونده هاشمی و اعطای اختیارات بیشتر به اهل سنت منوط کردند.
ترکیه دیگر بازیگر منطقه ای هم از قافله عقب نماند و کوشید از این آب گل آلود ماهی بگیرد. از این رو، درباره تحولات عراق موضع گرفت و بدین ترتیب دو دولت اردوغان و مالکی رودروی هم قرار گرفتند.
اما بحران عراق با عزیمت شبانه هاشمی به عراق وارد فاز جدیدی شد. اگرچه بغداد خواستار تحویلش شد اما دوحه سر باز زد. هاشمی پس از آن میهمان بازیگر دیگری در منطقه شد و با وزیر خارجه و سپس پادشاه عربستان دیدار کرد. ترکیه هم از این تور منطقه ای بی نصیب نماند تا بدین سان، قدرت چانه زنی این سه کشور درباره تحولات عراق بالا رود. در این بین، زمزمه هایی درباره پناه دادن امیر مخلوع قطر به عراق شنیده شد.
سفر هاشمی به ترکیه اما پس از عزیمت بارزانی رییس منطقه کردستان عراق به واشنگتن صورت گرفت، سفری که بارزانی از آن خرسند بازگشت و مالکی را به باد انتقاد گرفت و سخن از تلاش برای برکناری دولتش راند و مالکی آن را سفری شکست خورده و بی نتیجه توصیف کرد.
همزمان لوله های نفت جیهان در منطقه شمال عراق بسته شد و از صادرات نفت حکومت مرکزی جلوگیری شد، مسئله ای که دست کم در آینده به کاهش درآمدها و تضعیف توان مالی حکومت و دولت مرکزی به منظور اجرای برنامه های انتخاباتی اش و در نتیجه از بین بردن امکان پیروزی همفکران مالکی در انتخابات و دولت آینده منجر می شود و این را می توان در همان سیاق پروژه درازمدتی تفسیر کرد که نمودهای آن بیش از پیش عیان می شود.
اما اهرم فشار دیگری که پس از 9 سال سکوت، رو شد و از آن هم استفاده شد، عزت ابراهیم الدوری معاون دیکتاتور سابق عراق بود. این نخستین بار پس از سقوط بغداد است که عزت الدوری درباره تحولات جاری درعراق اظهار نظر می کند و به جای انتقاد از اشغالگریهای آمریکا، به دولت مالکی و برگزاری نشست سران عرب تاخت.
درهم تنیدگی تحولات خاورمیانه و پیوند ناگسستنی سرنوشت کشورها در این منطقه، واکاوی و فهم و دریافت ماهیت این تحولات و چرایی آنها را بیش از پیش ضروری می سازد.
موفقیت مالکی در ملزم کردن نیروهای آمریکایی به خروج از عراق در همان تاریخ تعیین شده به رغم اعمال فشارهای واشنگتن و توان وی در بسط امنیت در کشور در کمتر از یک سال پس از خروج نیروهای آمریکایی که در برگزاری نشست سران اتحادیه عرب نمود یافت، باعث شد تا بازیگر رقیب بیش از پیش در تصمیم خود برای کنار زدن مالکی به هر نحو ممکن جدی شود.
در بحث تحریم سوریه در اتحادیه عرب، عراق موضعی طرفدار سوریه و دست کم بی طرفانه گرفت. عراق همچنین به قطر و عربستان برای مسلح کردن مخالفان سوریه تاخت و این دو کشور را به دخالت در امور کشورهای منطقه متهم کرد. این امر هم مزید بر علت شد تا هاشمی به ابزار و دستمایه ای مناسب برای چانه زنی میان نیروهای منطقه ای بدل شود؛ از این رو، لازم بود تا هاشمی راهی قطر، عربستان و ترکیه با همان مواضع مشخص شان درباره تحولات منطقه شود تا صف آرایی ها بیش از گذشته مشخص شود.
انتقال ریاست اتحادیه عرب از قطر به عراق و در نتیجه از بین رفتن امکان ایفای نقش بیشتر قطر در پرونده سوریه عامل دیگری شد تا قطری ها از همین ابتدای ریاست بغداد، عراقی ها را تا یک سال آینده درگیر بحران داخلی سازند و از ایفای نقش در تحولات جهان عرب و در صدر آنها سوریه منع کنند. ریاست دوره ای اتحادیه عرب براساس ترتیب الفبایی قرار است سال آینده به پادشاهی عمان سپرده شود اما قطر مقام های این کشور را راضی کرده تا ریاست را به دوحه بسپارند.
نگرانی از قدرت گرفتن دولتی ناهمسو با سیاست های عربستان و اقمار آن و در نتیجه ظهور مجدد عراق به عنوان بازیگری سنتی در منطقه اما این بار با رویکردهای جدید عامل دیگری است که باعث می شود سناریوی تضعیف مالکی و به زیر کشیدن وی از کرسی نخست وزیری دنبال شود. این، قطع نظر از همسویی سیاست های وی با تهران درقبال تحولات منطقه ای از جمله بحران سوریه است.
عراق به لحاظ جایگاه ژئوسیاسی و همسایگی با کشورهایی نظیر سوریه، ایران و عربستان و تبدیل شدن آن به عمقی استراتژیک برای تهران و دمشق، تلاشها برای خروج آن از این دایره را بیش ازپیش ضروری می سازد و باعث می شود تا رقبای منطقه ای هر یک بنا به توان خویش و توان متحدانشان در داخل، این کشور را با خود همسو سازند.
در این میان، کردها هم می کوشند تجربه امتیازگیری از احزاب رقیب در پایتخت را این بار هم تکرار کنند. آنان پیش از این و در بحبوحه تشکیل رژیم جدید و در آستانه انتخابات پارلمانی توانستند به عنوان بازیگری موفق در معادلات سیاسی، ریاست جمهوری، وزارتخانه هایی کلیدی نظیر خارجه، برنامه ریزی، فرماندهی کل ارتش و بخشی از پارلمان را از آن خود سازند. این بار هم می کوشند با بهره برداری از این بحران، منافع و امتیازات بیشتری را از هر دو طرف معادله یعنی مالکی و علاوی بگیرند و راه را برای اهداف درازمدت خویش هموار سازند.

4949