با شعر، به علی(ع) نزدیک‌تر شویم

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، تعاریف متنوعی از شعر آیینی و مذهبی وجود دارد که هر کدام بار معنایی خاص خود را دارند. بررسی دقیق این تعاریف و تفاوت‌های میان شعر دینی، مذهبی، آیینی و هیئتی، به درک بهتر نقش و کارکرد هر یک از این گونه‌ها کمک می‌کند.

محمود اکرامی، شاعر در گفت‌وگو با فارس، درمورد این تعاریف متفاوت گفت: ما چند اصطلاح داریم که هرکدام تعریف خاص خود را دارند؛ «شعر دینی»، «شعر مذهبی»، «شعر هیئتی» و «شعر آیینی».

هرکدام از این اصطلاحات، چه از نظر اصطلاح‌شناسی و چه از نظر علمی، معانی متفاوتی دارند.وی افزود: وقتی می‌گوییم «شعر دینی»، منظور شعری است که انسان را به سوی دین و آیین مورد اعتقادش فرا می‌خواند، یا آموزه‌ها و دستورات آن دین را تبلیغ می‌کند. فرقی هم نمی‌کند که آن دین، اسلام باشد یا مسیحیت یا هر دین ابراهیمی دیگر. این یک تعریف عام از شعر دینی است. اما در تعریف خاص، وقتی می‌گوییم «شعر دینی»، منظور شعر مرتبط با دین اسلام است. در این حالت، تمام زیرشاخه‌های مذهبی اسلام می‌توانند در شعر حضور داشته باشند؛ بنابراین الزاماً شعر شیعی تلقی نمی‌شود.اکرامی به شعر« مذهبی» اشاره و بیان و کرد: وقتی اصطلاح «شعر مذهبی» به کار می‌رود، ممکن است منظور شعری باشد که به یکی از مذاهب اسلامی خاص، مثلاً تشیع، اشاره دارد. در تعریف خاص‌تر، شعر مذهبی به‌طور عمده مرتبط با مذهب شیعه اثنی‌عشری است؛ همان‌گونه که در رسانه‌هایی مانند صداوسیما نیز چنین تعریفی رایج است.
شاعر کتاب «فردای بعد از تو» در مورد «شعر آیینی» نیز گفت: واژه «آیین» در علوم انسانی به معنای تبدیل یک امر ذهنی به امری عینی، تکرارشونده و دارای جلوه‌های بیرونی است. بنابراین آیین می‌تواند ملی باشد، مانند نوروز، یا مذهبی باشد، مانند بعثت یا عاشورا. نوروز آیینی است که هر سال تکرار می‌شود، مظاهر بیرونی دارد؛ از جمله سفره هفت‌سین، لباس نو، خوراکی‌های خاص و... عاشورا نیز چنین است؛ با مظاهر خاص خود، از لباس و غذا گرفته تا مناسک سوگواری. هر شعری که به این آیین‌های ملی یا مذهبی بپردازد، «شعر آیینی» محسوب می‌شود. اما باز هم در تعریف خاص‌تر، شعر آیینی به شعری اطلاق می‌شود که به آیین‌های مذهبی مرتبط با تشیع بپردازد. در ادبیات معاصر، معمولاً وقتی از «شعر آیینی» صحبت می‌شود، همین تعریف خاص مدنظر است.

وی افزود: در مورد «شعر هیئتی» نیز باید گفت که این اصطلاح به شعری اطلاق می‌شود که در بستر هیئت‌های مذهبی اجرا می‌شود؛ بسترهایی که جمعی، تکرارشونده و آیین‌محور هستند و معمولاً مضامینی مرثیه‌ای دارند. البته شعر آیینی می‌تواند مرثیه‌ای نباشد؛ برای مثال به موضوعاتی مانند ولادت امام زمان (عج)، بعثت پیامبر یا ولادت امام علی (ع) بپردازد. اما شعر هیئتی، به دلیل ماهیت عزادارانه‌ هیئت‌ها، معمولاً رویکردی سوگ‌محور دارد؛ گرچه ممکن است تم حماسی نیز در آن دیده شود.

اکرامی در مورد شعرهای غدیری امروز گفت: نوع نگاه شاعران امروز به این موضوع تغییر کرده است. در گذشته، بیشتر شعرها جنبه مداحی و ابراز ارادت داشتند، اما امروز، رویکرد شعرها اجتماعی‌تر و تحلیلی‌تر شده است. به‌عنوان نمونه، در دوره‌ای که شیعیان در اقلیت بودند و مردم شناخت دقیقی از حضرت علی (ع) نداشتند، کسایی مروزی با شعرهایی تبیینی سعی کرد جایگاه حضرت را روشن کند.

او به شاعران توصیه می‌کند که مدح کسی را بگویند که پیامبر او را ستود و خلافت را به او سپرد، بعد ادامه می‌دهد: «آن کیست بدان حال که بود از تو که باشد / جز شیر خداوند جهان، حیدر کرار».وی افزود: در مرحله بعد، شعر توصیفی مطرح می‌شود؛ مثلاً در آثار اقبال لاهوری یا شاعران معاصر مانند استاد چایچیان. سپس به شعر عرفانی می‌رسیم؛ برای نمونه، عمان سامانی در مورد امام حسین (ع) می‌گوید: «کیست این پنهان مرا در جان و تن / کز زبان من همی گوید سخن؟». در شعر شهریار نیز چنین تحیر و تبیینی دیده می‌شود: «علی ای همای رحمت، تو چه آیتی خدا را؟». در این شعر، امام، آیت خدا در زمین معرفی می‌شود و ویژگی‌های شخصیتی‌اش مانند مدارا، اخلاص و بخشندگی به تصویر کشیده می‌شود:«به‌جز از علی که گوید به پسر که قاتل من / چو اسیر توست اکنون، به اسیر خود مدارا» یا در شعر مولوی می‌آید:« از علی آموز اخلاص عمل». همچنین در اشعار معاصر، به تربیت فرزندان، عدالت اجتماعی و حتی به دشمنان حضرت علی نیز پرداخته می‌شود.
این شاعر عنوان کرد که شعر امروز، دقیق‌تر، تحلیل‌گرانه‌تر و اجتماعی‌تر است و از سوی دیگر، محدودیت‌هایی نیز دارد. او گفت: وقتی موضوعی ۱۴۰۰ سال تکرار شده و از تقدسی برخوردار است، تخیل شاعر نمی‌تواند بیش از اندازه گسترده شود؛ زیرا ممکن است به تحریف تاریخ منجر شود یا نادانسته از مرز صداقت عبور کند.

او همچنین در زمینه تبیین غدیر در اشعار بیان کرد: شعر نمی‌تواند وظیفه تبیین را بر دوش بکشد. تبیین، کاری علمی است و به عقل، تحقیق، تحلیل و استدلال نیاز دارد. شعر، با ماهیتی مبتنی بر تخیل، اغراق، توصیف و تشبیه، در بهترین حالت می‌تواند یادآور باشد، نه مفسر و مبیّن. شاعر می‌تواند ارادت خود را نشان دهد، واقعه را توصیف کند و مخاطب را به یاد مسئله‌ای بیندازد؛ اما انتظار تبیین عقلی و علمی از شعر داشتن، انتظاری نادرست است.