سه ضابطه قضایی، امنیتی و رفتاری؛ گذر از خط قرمزهای ابطال گواهینامه رانندگی

مقدمه: گواهینامه، سند صلاحیت است نه یک مجوز بی‌قید و شرط:

گواهینامه رانندگی، مدرکی است که نشان‌دهنده دانش، مهارت و تعهد یک فرد به رعایت قوانین و مقرراتی است که ضامن ایمنی خود، سرنشینان و دیگر کاربران راه است. این سند به منزله یک امتیاز است، نه یک حق مطلق، و در صورت نقض مکرر یا شدید شرایط اعطای آن، می‌تواند لغو یا محدود شود. نظام اعطای نمره منفی و ابطال گواهینامه، ابزاری نظارتی است که هدف نهایی آن نه مجازات صرف، بلکه اصلاح رفتار رانندگان و ارتقای فرهنگ ترافیک است.

فصل اول: نظام نمره منفی؛ اخطار، تعلیق و در نهایت ابطال:

سیستم نمره منفی در ایران به‌صورت تدریجی و پلکانی عمل می‌کند تا به راننده فرصت اصلاح رفتار دهد. این روند به شرح زیر است:

1. مرحله اول (اخطار و تعلیق سه‌ماهه): هنگامی که مجموع نمرات منفی یک راننده به ۳۰ نمره برسد، گواهینامه وی به عنوان اولین اخطار جدی، به مدت سه ماه ضبط می‌شود. در این دوره، راننده از رانندگی محروم است.

2. مرحله دوم (تعلیق شش‌ماهه): در صورت عدم اصلاح رفتار و ادامه رانندگی پرتخلف، با رسیدن مجموع نمرات منفی به ۲۵ نمره در مرحله پس از تعلیق اول، گواهینامه برای شش ماه ضبط خواهد شد. این محرومیت طولانی‌تر نشان‌دهنده جدیت بیشتر پلیس در برخورد با رانندگان متخلف است.

3. مرحله سوم (ابطال دائم): اگر راننده‌ای حتی پس از دو مرحله قبل، رفتار خطرآفرین خود را ادامه دهد و ۲۰ نمره منفی دیگر دریافت کند، گواهینامه او به‌صورت دائم باطل می‌شود. این شدیدترین اقدام در چارچوب نظام نمره منفی است.

مکانیسم تشویقی: پاک شدن سوابق تخلف یک جنبه مثبت و اصلاح‌گرایانه این سیستم،امکان پاک شدن سوابق تخلف است. چنانچه راننده‌ای پس از دریافت هر نمره منفی، به مدت شش ماه هیچ تخلفی مرتکب نشود، تمامی نمرات منفی قبلی از پرونده وی پاک می‌شود. این امر انگیزه‌ای قوی برای بازگشت به رانندگی ایمن و قانونمند ایجاد می‌کند.

فصل دوم: سه عامل کلیدی فراتر از نمره منفی؛ خطوط قرمز غیرقابل عبور:

همان‌طور که رئیس مرکز صدور گواهینامه پلیس راهور تاکید کرده است، نمره منفی تنها دلیل ابطال گواهینامه نیست. سه عامل دیگر وجود دارند که می‌توانند مستقیماً و بدون گذر از مراحل تدریجی، به ابطال یا محدودیت گواهینامه بینجامند. این موارد خطوط قرمز و تخلفات بسیار سنگین محسوب می‌شوند:

1. دستور مقام قضائی:در مواردی که راننده مرتکب جرمی درحین رانندگی یا با استفاده از وسیله نقلیه شود(مانند تصادف منجر به جرح یا فوت، فرار از محل حادثه، قاچاق کالا و...)، دادگاه رسیدگی‌ کننده می‌تواند به عنوان جزئی از حکم صادره، راننده را به محرومیت از رانندگی برای مدت معین یا ابطال دائم گواهینامه محکوم کند. این تصمیم کاملاً در حیطه اختیارات قضائی است.

2. رانندگی در حالت مستی یا تحت تأثیر مواد مخدر/روان‌گردان: این مورد از خطرناک‌ترین تخلفات ممکن است که جان تعداد زیادی از افراد را به طور مستقیم تهدید می‌کند. رانندگی در حالی که توانایی ذهنی و جسمی راننده به دلیل مصرف الکل یا مواد مخدر مختل شده باشد، به هیچ عنوان تحمل نمی‌شود و معمولاً با شدیدترین برخوردها از جمله ابطال گواهینامه، محرومیت طولانی‌مدت و حتی مجازات حبس همراه است.

3. ارتکاب تخلفات مشمول ماده ۷ قانون رسیدگی به تخلفات رانندگی:این ماده به«تخلفات بسیار شدید» اختصاص دارد و شامل ۲۰ بند مجزا است. هر یک از این بندها علاوه بر جریمه نقدی سنگین، محرومیت زمانی مشخصی از رانندگی را به همراه دارند. برخی از مصادیق مشهور این ماده عبارتند از:

   بند ۱: حرکت با سرعت بسیار بالا و غیرمجاز (محرومیت سه‌ماهه)

   بند ۲: سبقت غیرمجاز در مکان‌های خطرناک (محرومیت شش‌ماهه)

   بند ۳: حرکت خطرناک و نمایشی (تظاهر به رانندگی) (محرومیت یک‌ساله و ابطال گواهینامه)

فصل سوم: پیامدهای ابطال گواهینامه بر اساس ماده ۷؛ تنزل درجه و محرومیت

ارتکاب تخلفات ماده ۷، به ویژه بندهای سنگین‌تر آن، پیامدهای خاصی دارد:

 ابطال و تنزل درجه: مطابق قانون، در صورت اعمال بند سوم (یا سایر بندهای دارای مجوز ابطال)، گواهینامه فرد نه تنها باطل می‌شود، بلکه یک درجه نیز تنزل پیدا می‌کند. برای مثال، اگر دارنده گواهینامه پایه یک (مربوط به خودروهای سنگین) مرتکب چنین تخلفی شود، پس از دوره محرومیت، تنها مجاز به دریافت گواهینامه پایه دو (خودروهای سبک) خواهد بود. این تنزل درجه، اثر بازدارنده مهمی برای رانندگان حرفه‌ای محسوب می‌شود.

محرومیت از رانندگی با موتورسیکلت: در مورد موتورسیکلت‌ها، در صورت ابطال گواهینامه، تنها مجوز رانندگی با موتورسیکلت سلب می‌شود و فرد در صورت داشتن گواهینامه خودرو، همچنان می‌تواند از خودروی شخصی استفاده کند. این موضوع نشان‌دهنده تفکیک صلاحیت‌ها در قوانین رانندگی است.

فصل چهارم: راه بازگشت؛ فرآیند اخذ مجدد گواهینامه پس از ابطال دائم:

برای رانندگانی که گواهینامه آنان به صورت دائم باطل شده است (خواه به دلیل تکمیل مراحل سه‌گانه نمره منفی، خواه به دلیل ارتکاب یکی از سه تخلف اصلی)، راه بازگشت بسته نیست، اما مستلزم گذراندن فرآیندی جدید است. این افراد تنها پس از گذشت حداقل یک سال از تاریخ ابطال، مجاز خواهند بود تا با مراجعه به پلیس راهور و طی کردن دوباره کلیه دوره‌های آموزشی (آموزش تئوری و عملی)، و قبولی در آزمون‌های مربوطه، برای دریافت گواهینامه جدید اقدام کنند. این فرآیند دشوار، خود به عنوان بخشی از مکانیسم بازدارنده و آموزشی عمل می‌کند.

نتیجه‌گیری: رانندگی مسئولانه، ضامن ایمنی همگانی

* وکیل دادگستری

23