زنان در کتاب مقدس

به گزارش خبرگزاری خبرآنلاین، محمدحسن ابوالحسنی در سرویس دین و اندیشه ایبنا نوشت: کتاب «تفسیر عهد عتیق با تکیه بر روایات مرتبط با زنان» نوشته نسرین حیدرزاده اصفهانی در ۲۵۰ نسخه و در سال ۱۴۰۳ توسط انتشارات کویر منتشر شده است. عنوان فرعی این کتاب «بازخوانی نقش و جایگاه زنان در تورات» بوده و در ۸۰۲ صفحه مطالعه‌ای جامع پیرامون زنان مهم در داستان‌های عهد عتیق و تفاسیر فمنیستی از این کتاب عرضه می‌کند. نویسنده مطالعه کتاب را برای چند حوزه موثر و مفید دانسته است: ۱) مطالعات تطبیقی حقوق زنان و ادیان، ۲) مطالعات تطبیقی ادیان ابراهیمی، ۳) مطالعات تفسیری کتاب مقدس. دو سوال عمده در این کتاب مطرح می‌شود: ۱) زنان در عهد عتیق و کتب دینی یهودیان چگونه به تصویر کشیده شده‌اند؟، و ۲) روایات مرتبط با زنان در تورات از دیدگاه پژوهشگران یهودی و مسیحی چه تفاسیری دارند؟

شخصیت پانزده زن در این کتاب مورد بررسی مفصل قرار می‌گیرد: حوا (همسر آدم)، سارا (مادر اسحاق)، هاجر (مادر اسماعیل)، ربکا (همسر اسحاق)، لیه (همسر یعقوب)، راشل (مادر یوسف)، همسر لوط، حلده (یک نبیه)، ابیگل (همسر داوود)، استر (همسر خشایارشا)، ملکه وشتی (همسر خشایارشا)، دبوره (یک نبیه)، میریام (خواهر موسی)، صفورا (همسر موسی)، الیشابع (همسر هارون). نویسنده علاوه بر عهد عتیق به متون کلیدی و مراجع دیگر یهودیت نیز مراجعه کرده، مراجعی مثل هلاخا، تلمود، میشنا، گمارا، میدارش و منهاگ.

در ابتدای کتاب به یک نقل قول کلیدی برمی‌خوریم: «رزمری ردفورد روتر در پاسخ به این پرسش که چرا تفاسیر فمینیستی از کتاب مقدس لازم است می‌گوید: مشکل اینجاست که صدای زنان، چه زنان مذهبی و چه زنان غیرمذهبی هرگز شنیده نشده است و صدها سال تنها تجربه‌ای که برای تفسیر و شرح کتاب مقدس به کار رفت تجربه مردان بود. تفاسیر فمینیستی از کتاب مقدس بخشی از مبارزات آزادیخواهانه زنان بود زیرا به آنان این امکان را می‌داد که در کنار مبارزه برای بازپس‌گیری حقوق از دست رفته خود به کتاب مقدس نیز معتقد باشند.

در حقیقت تفاسیر فمینیستی از کتاب مقدس روشی برای ارتباط و همبستگی میان دین‌داری و احقاق حقوق زنان است. این تفاسیر به بازتفسیر متون مقدس می‌پردازد و به خوانندگان زن و مرد یادآوری می‌کند که کتاب مقدس نسبت به زنان در ذات خود دیدگاه مثبتی دارد.» این عبارت می‌تواند اهمیت نگارش چنین کتابی را بیان کند.

در فصل اول با عنوان «مقدمات» راجع به چندین موضوع پایه‌ای که احتمالاً زمینه مناسبی برای ورود به کتاب هستند بحث می‌شود: روشنفکری دینی، ضرورت گفت وگوی میان ادیان ابراهیمی، دیدگاه ادیان ابراهیمی راجع به واژه کافر، اعتبار کتاب مقدس از دیدگاه مسیحیان و یهودیان، و مقدمه‌ای بر تاریخ یهودیت. ویژگی‌هایی برای روشنفکری دینی در این فصل برشمرده شده است؛ مثل ارائه قرائتی پیراسته و احیاگرانه از دین، عطف توجه از سیاست به اخلاق، تاکید بر عقل خودبسنده، و پیوند با مدرنیته.

در ادامه نویسنده نقاط اشتراک ادیان یهودی، مسیحی و اسلام را برشمرده و بر ضرورت گفتگوی میان آنها تاکید کرده است. نویسنده معتقد است کافی نیست که مسیحیت و یهودیت تنها از چشم‌انداز اسلامی نگریسته شود بلکه بایستی این ادیان را آنگونه که باورمندان و منتقدانش می‌شناسند بشناسیم. درواقع باورها و نقدهای اعضای یک دین به آن از اهمیت زیادی برخوردار است.

نگاه زنانه به کتاب مقدس

در فصل دوم تحت عنوان الهیات فمینیستی یهودی، شرح جامعی از ضرورت و چیستی دیدگاه فمینیستی نسبت به کتاب مقدس عرضه شده است. برخی صاحبنظران معتقدند دو رویکرد کلی در تفسیر فمینیستی کتاب مقدس وجود دارد: الف) یافتن عبارات و نقل هایی در مخالفت با متون سنتی، یعنی متونی که باعث ستم و تبعیض در حق زنان شده‌اند، ب) نگاه کردن به کتاب مقدس به عنوان یک کل چراکه این کتاب یک روش الهیاتی در نقد پدرسالاری ارائه می‌دهد.

رویکردهای هرمنوتیکی جدید، به خوانندگان کتاب مقدس اجازه می‌دهند به نحو متفاوتی از گذشته، این متن را مورد خوانش قرار دهند. هرمنوتیک تاریخی، هرمنوتیک ادبی و هرمنوتیک خواننده محور از گرایش‌های مهم هرمنوتیک هستند. فمینیست‌ها از رویکرد خواننده محور استفاده کرده و با برجسته کردن نقش زنان در کتاب مقدس، دیدگاه‌های سنتی یهودی و مسیحی پیرامون رابطه دو جنس را به چالش می‌کشند.

جانیس مولتون معتقد است یکی از اشتباهات فاحش در خواندن کتاب مقدس این بوده که لغت انسان (man) به عنوان یک اسم خنثی و برای اشاره به انسان به عنوان یک گونه کلی به کار رفته اما در طی زمان، بی‌طرفی خود را از دست داده و با جنس مرد برابر انگاشته شده است. فمینیست‌ها معتقدند که در الهیات سنتی زبان خداوند به زبان مردانه تشبیه شده، مردان در مقایسه با زنان به خداوند شبیه‌تر معرفی شده‌اند، مردان به عنوان نماینده خدا و رهبران کلیسا و جامعه معرفی شده‌اند و زنان به عنوان وسیله‌ای تحت اختیار و هدایت مردان معرفی شده‌اند؛ بدین ترتیب زن و تجربه و نگاه زنانه از کتاب مقدس ناپدید شده و مورد بی‌توجهی قرار گرفته.

با توجه به این وضع، مفسران فمینیست به دنبال آنند که نقش زنان را در این کتاب مورد بازبینی قرار داده و از کتاب مقدس دلایلی بر ضد مردسالاری حاکم استخراج کنند. به طور کلی می‌توان نقش‌های زیر را برای الهیات مسیحی فمینیستی در نظر گرفت: به چالش کشیدن مردسالاری کلیسا، نقد سلسله مراتب روحانی کلیسا که اجازه دستیابی زنان به مناصب کلیسایی را نمی‌دهد، مطالبه ارتقای جایگاه زنان در نهاد کلیسا، به رسمیت شناختن توانایی‌های برابر معنوی و اخلاقی زنان و مردان، تاکید بر حقوق مربوط به تولیدمثل، یکپارچه‌سازی و استفاده از ضمایر بی‌طرف جنسیتی در قرائت کتاب مقدس، برابری زنان و مردان در مسائل مربوط به خانواده و روابط برابر میان همسران با توجه به کتاب مقدس.

ویژگی‌های زنان در یهودیت

عهد عتیق و دیگر منابع یهودی، برای زنان هم ویژگی‌های مثبت ذکر می‌کند و هم ویژگی‌های منفی. مثلاً زن به عنوان مادر مورد تکریم قرار گرفته؛ در فرمان پنجم از ده فرمان موسی ضرورت احترام گذاشتن به پدر و مادر ذکر شده است. در یهودیت به نقش مکمل مرد و زن برای یکدیگر اشاره شده؛ در میدراش بیان شده: کسی که زن ندارد، خیر، کمک کار، نعمت و برکت ندارد. همینطور در کتاب امثال به توصیف زیبایی از زنان برخورد می‌کنیم: «یک زن خوب را چه کسی می‌تواند پیدا کند؟ ارزش او از جواهرات هم بیشتر است. او مورد اعتماد شوهرش است و نمی‌گذارد شوهرش به چیزی محتاج شود. در تمام روزهای زندگی به شوهرش خوبی خواهد کرد نه بدی. پشم و کتان می‌گیرد و با دست‌های خود آنها را می‌ریسد. او برای تهیه خوراک مانند کشتی‌های بازرگانان به راه‌های دور می‌رود. قبل از روشن شدن هوا بیدار می‌شود و برای خانواده‌اش خوراک آماده می‌کند و دستورات لازم را به کنیزانش می‌دهد.... او قوی و پرکار است. به امور خرید و فروش رسیدگی نماید و شب‌ها تا دیروقت در خانه کار می‌کند.»

در تلمود گفته شده: هر مردی که زن نداشته باشد مرد شایسته‌ای نیست. همچنین گفته شده: خداوند تبارک و تعالی به زن نسبت به مرد درک و فهم بیشتری عطا کرد. بر اساس تورات، یک دختر یا زن یهودی باید موافق باشد که با مردی ازدواج کند، بنابراین ازدواج اجباری باطل است. در متون یهودی به شفقت و دلسوزی بیشتر زنان اشاره رفته است. حلده یک نبیه یهودی و از خویشاوندان ارمیای نبی بود که نزد یوشع احضار شد. در پاسخ به این سوال که چرا ارمیا احضار نشد و حلده احضار شد یکی از مفسران یهودی به دلسوزی و شفقت زنان اشاره کرده و اینکه ممکن بود حلده نبوت مهربانانه‌تری نسبت به ارمیا کند. در تلمود اشاره شده که زنان نسبت به مردان وفادارترند و پرهیزکاری و تقوای آنان هم بیشتر است. البته ویژگی‌های منفی نیز برای زنان ذکر شده، مثل اینکه بیشتر حرف می‌زنند و کنجکاوی بیهوده دارند یا اینکه خرافاتی‌تر و کم اراده هستند.

سخن آخر

در فصول دیگر کتاب، به یک یا دو شخصیت زن مهم در کتاب مقدس پرداخته شده بدین صورت که آیات و روایات مربوط به هریک بیان شده و تفاسیر فمینیستی مربوط به آن نیز عرضه شده است. مطالعه کتاب می‌تواند نقش مهمی در شناخت تصویر زنان در عهد عتیق و سنت یهودی و مسیحی داشته باشد.

۲۱۶۲۱۶