به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، در تاریخ پرفراز و نشیب اسلام، همواره ستارگانی در آسمان علم و معرفت درخشیده اند که با نور هدایت خود، راه بشریت را روشن ساخته اند. امام محمد باقر (ع)، پنجمین اختر تابناک آسمان امامت، یکی از برجسته ترین این شخصیت هاست. ایشان در دورانی پر تلاطم، که بستر مناسبی برای نشر معارف اصیل اسلامی فراهم آمده بود، با تبیین عمیق و دقیق علوم قرآنی، حدیثی، فقهی و اخلاقی، مکتب اهل بیت (ع) را وسعت بخشید و به تربیت شاگردان بسیاری همت گماشت.
بنابر روایت الشیعه، احادیث امام باقر(ع)، نه تنها دریچه ای به سوی معارف ناب الهی است بلکه راهنمایی عملی برای زیستن بر اساس ارزش های اسلامی در تمامی ابعاد فردی و اجتماعی محسوب می شوند. در این مقاله، به بررسی گزیده ای از احادیث امام باقر(ع) در پنج حوزه کلیدی می پردازیم و تلاش می کنیم تا با تحلیل این روایات نورانی، ابعاد مختلف آموزه های ایشان را تبیین نماییم.
احادیث امام باقر(ع) در اهمیت علم و جایگاه عالمان
امام باقر (ع) جایگاه ویژه ای برای علم و دانش قائل بودند و علم آموزی و علم آموزی را از بالاترین عبادات می دانستند. احادیث امام باقر(ع) در این زمینه، گواه این جایگاه رفیع است:
۱) زکات دانش
«زَکاهُ العِلمِ أن تُعَلِّمَهُ عِبادَ اللّهِ؛[۱] زکات دانش، آموختن آن به بندگان خداست.»
۲) هدایت به دست دانشمندان
«العالِمُ کَمَن مَعَهُ شَمعَهٌ تُضیءُ لِلنّاسِ، فَکُلُّ مَن أبصَرَ بِشَمعَتِهِ دَعا لَهُ بِخَیرٍ؛[۲] دانشمند مانند کسی است که شمعی به همراه دارد که به مردم نور می دهد، پس هر که در پرتو شمع او ببیند، وی را دعای خیر گوید.»
۳) سکوت مؤدب و تسبیح جاهل
«صَمتُ الأَدیبِ عِندَ اللّهِ أفضَلُ مِن تَسبیحِ الجاهِلِ؛[۳] سکوت ادب آموخته نزد خدا برتر از تسبیح نادان است.»
۴) اهمیت عالم
«و اللّهِ لَمَوتُ عالِمٍ أحَبُّ إلی إبلیسَ مِن مَوتِ سَبعینَ عابِدًا؛[۴] به خدا سوگند، نزد ابلیس مرگ دانشمند از مرگ هفتاد عابد محبوب تر است.»
۵) ویژگی عالم
«لا یکونُ العَبدُ عالِمًا حَتّی لا یکونَ حاسِدًا لِمَن فَوقَهُ، و لا مُحَقِّرًا لِمَن دونَهُ؛[۵] بنده دانشمند نباشد، مگر آنکه بر بالاتر از خود حسد نورزد و فروتر از خود را خوار نشمرد.»
این مجموعه از احادیث امام باقر(ع)، تصویری جامع از جایگاه علم و عالم در اندیشه ایشان ارائه می دهند. حدیث اول، بر مسئولیت اجتماعی عالم تأکید دارد. علم، تنها یک سرمایه شخصی نیست، بلکه امانتی الهی است که باید در راه هدایت و روشنگری جامعه بکار رود. همانطور که زکات مال، پاک کننده دارایی و موجب برکت آن است، تعلیم علم نیز موجب فزونی و برکت دانش می شود و آن را از آفات حفظ می کند.
حدیث دوم از احادیث امام باقر(ع)، نقش روشنگرانه و هدایت بخش عالمان را به زیبایی ترسیم می کند. عالم همچون شمعی است که با سوختن خود، مسیر را برای دیگران روشن می کند و هر کس از نور او بهره مند شود، او را به خیر دعا می کند. این تعبیر، هم بر فداکاری عالم دلالت دارد و هم بر تأثیر عمیق او در زندگی مردم.
حدیث سوم از احادیث امام باقر(ع) به اهمیت ادب و درایت در کنار علم اشاره دارد. گاهی سکوت یک عالم آگاه و با ادب، از هزاران ذکر و عبادت بی مغز و جاهلانه ارزشمندتر است؛ زیرا سکوت عالم می تواند بیانگر تأمل، حکمت و دوری از لغزش باشد، در حالیکه تسبیح جاهل ممکن است ناشی از جهل و بدون تأثیر عمیق بر نفس باشد.
حدیث چهارم از احادیث امام باقر(ع) نشان دهنده عظمت مقام عالم و تأثیر او در جبهه حق علیه باطل است. عالم با دانش خود، سد راه انحرافات و فتنه ها می شود، در حالیکه عبادت فردی عابد ممکن است تأثیر اجتماعی کمتری داشته باشد. از این رو، شیطان تمام تلاش خود را برای از بین بردن عالمان بکار می گیرد.
سرانجام، حدیث پنجم از احادیث امام باقر(ع)، ویژگی های اخلاقی لازم برای یک عالم حقیقی را بیان می کند. تواضع و دوری از حسد و تکبر، از ارکان اصلی علم حقیقی است. عالمی که این ویژگی ها را نداشته باشد، علمش حجاب او شده و از مسیر هدایت خارج می شود.
احادیث امام باقر(ع) پیرامون فضایل و رذایل اخلاقی
امام باقر (ع) به تفصیل به فضائل اخلاقی و رذایل نفسانی می پرداختند و راهکارهای عملی برای تزکیه نفس و ارتقای روحی ارائه می دادند. در این بخش، چند مورد از احادیث امام باقر(ع) در این حوزه را مرور می کنیم:
۱) ناسزاگویی
«إنَّ اللّهَ یبغِضُ الفاحِشَ المُتَفَحِّشَ؛[۶] خداوند شخص ناسزاگوی بددهن را دشمن دارد.»
۲) شگفتی از تکبر متکبران
«عَجَبا للمُختالِ الفَخورِ! و إنّما خُلِقَ مِن نُطفَهٍ ثمّ یعودُ جِیفَهً، و هُو فیما بینَ ذلکَ لا یدرِی ما یصنَعُ بهِ؛[۷] شگفتا از متکبر فخرفروش! او که از نطفه ای آفریده شده و آن گاه به مرداری تبدیل می شود و در این میان نمی داند با او چه خواهد شد.»
۳) استفاده از فرصت ها
«بادِرْ بانتِهازِ البُغیهِ عِندَ إمکانِ الفُرصَهِ، و لا إمکانَ کَالأیامِ الخالِیهِ مَع صِحَّهِ الأبدانِ؛[۸] چون فرصت دست دهد به سوی هدف خود بشتاب، و هیچ فرصتی مانند روزهای فراغتِ همراه با تندرستی نیست.»
۴) نیکی و صدقه پنهانی
«البِرُّ و صَدقَهُ السِّرِّ ینفِیانِ الفَقرَ؛[۹] نیکی کردن و صدقه نهانی، فقر را از بین می برند.»
۵) کم کردن خطا
«تَخَلَّصْ إلی إجمامِ القَلبِ بِقِلَّهِ الخَطَأِ؛[۱۰] با کم کردن خطا، به آسایش دل دست یاب.»
۶) قناعت
«مَن قَنِعَ بما رَزَقَهُ اللّهُ فهُو مِن أغنَی الناسِ؛[۱۱] کسی که به آنچه خدا روزی اش کرده قانع باشد، از توانگرترین مردمان است.»
۷) دروغ و ویرانی ایمان
«إنّ الکذبَ هُو خَرابُ الإیمانِ؛[۱۲] دروغ، ویران کننده ایمان است.»
۸) همنشینی با اغنیا
«لا تُجالِسِ الأَغنِیاءَ؛ فَإِنَّ العَبدَ یجالِسُهُم و هُوَ یری أنَّ للّه عَلَیهِ نِعمَهً، فَما یقومُ حَتّی یری أن لَیسَ للّه عَلَیهِ نِعمَهٌ؛[۱۳] با توانگران منشین که بنده، چون با ایشان بنشیند، در آغاز اعتقاد دارد که خدا به او نعمت بخشیده است و چون برخیزد، گمان دارد که خدا به وی نعمتی نداده است.»
این بخش از احادیث امام باقر(ع)، به طور عمیق به تهذیب نفس و اهمیت اخلاق فردی می پردازد. حدیث اول، با تأکید بر اهمیت حفظ زبان و پرهیز از دشنام و سخنان رکیک را بیان می کند. زبان، ابزار ارتباط و بیان افکار است و باید در مسیر خیر و صلاح به کار گرفته شود.
حدیث دوم از احادیث امام باقر(ع)، با شگفتی از متکبر فخرفروش، به ناپایداری وجود انسان اشاره دارد؛ موجودی که از نطفه ای بی ارزش خلق شده و سرانجام به مرداری تبدیل می شود. این حدیث، دعوتی به تواضع و فروتنی است و انسان را از غرور کاذب برحذر می دارد، زیرا انسان در اصل و نهایت خویش، موجودی ناتوان است.
در ادامه احادیث امام باقر(ع)، حدیث سوم بر اغتنام فرصت ها، به ویژه فرصت سلامتی و فراغت، تأکید می کند. زندگی دنیایی، فرصتی محدود است و باید از هر لحظه آن برای رسیدن به اهداف متعالی و بهره برداری صحیح استفاده کرد. این حدیث، نوعی برنامه ریزی و آینده نگری را در رفتار انسان مؤمن توصیه می کند.
حدیث چهارم، به آثار مادی و معنوی صدقات پنهانی اشاره دارد. صدقه پنهانی، هم برکت در مال می آورد و فقر را از بین می برد و هم ریا را دور می کند و اجر معنوی بیشتری دارد.
حدیث پنجم، بر رابطه مستقیم پرهیز از گناه و آرامش درونی تأکید می کند. هرچه انسان از خطاها و گناهان دوری کند، نفسش پاک تر و دلش آسوده تر خواهد بود.
حدیث ششم از احادیث امام باقر(ع)، مفهوم قناعت را به عنوان گنجی بی نهایت معرفی می کند. غنای حقیقی، در رضایت به تقدیر الهی و عدم وابستگی به دنیاست، نه در کثرت مال.
حدیث هفتم، بر مخاطرات دروغگویی تأکید می کند و آن را عامل اصلی تخریب ایمان در انسان می داند. دروغ، نه تنها راستگویی و صداقت را از بین می برد، بلکه اساس اعتماد را در جامعه و همچنین باورهای دینی را در فرد سست می کند.
و آخرین حدیث از احادیث امام باقر(ع) در این بخش، در مورد همنشینی با اغنیا، یک هشدار اخلاقی و اجتماعی است. امام باقر(ع) توصیه می کنند که از همنشینی مداوم با ثروتمندان (به معنای کسانی که معیارشان دنیا و تجملات است) پرهیز شود؛ زیرا چنین همنشینی ای می تواند منجر به کاهش حس شکرگزاری انسان نسبت به نعمت های الهی شود. فرد ممکن است در ابتدا با این باور که خدا به او نیز نعمت داده، با آنان بنشیند، اما پس از مدتی، با مقایسه خود و آنان، احساس فقر کرده و نعمات خود را ناچیز شمارد.
این دسته از احادیث امام باقر(ع)، راهنمای کاملی برای یک زندگی اخلاق مدارانه است.
احادیث امام باقر(ع) در روابط اجتماعی و خانوادگی
امام باقر (ع) به روابط بین افراد در جامعه و خانواده اهمیت ویژه ای قائل بودند و توصیه هایی راهگشا در این زمینه ارائه می دادند. این احادیث امام باقر(ع)، پایه های یک جامعه سالم و خانواده مستحکم را بنا می نهند:
۱) بدترین پدر و بدترین فرزند
«شَرُّ الآباءِ مَن دَعاهُ البِرُّ إلَی الإِفراطِ، و شَرُّ الأَبناءِ مَن دَعاهُ التَّقصیرُ إلَی العُقوقِ؛[۱۴]بدترین پدر، کسی است که نیکی کردن، او را به زیاده روی وا دارد و بدترین فرزند، کسی است که کوتاهی کردن، او را به نافرمانی و آزردن [پدر] وا دارد.»
۲) پذیرفتن خواستگار متدین و امانتدار
امام باقر (ع) ـ در پاسخ به سؤال از ازدواج ـ فرمود: «مَن خَطَبَ إلَیکُم فَرَضِیتُم دِینَهُ و أمانَتَهُ فَزَوِّجُوهُ «إلاّ تَفعَلُوهُ تَکُنْ فِتنَهٌ فِی الأَرضِ و فَسادٌ کَبیرٌ؛ [۱۵] هرگاه کسی از دختر شما خواستگاری کرد و دینداری و امانت داری او را پسندیدید، به او همسر دهید که اگر چنین نکنید فتنه و فساد بزرگی در روی زمین پدید آید.»
۳) برآوردن حاجت برادر دینی
«مَن قَضیٰ لِأَخیهِ المُؤمِنِ حاجَهً کَتَبَ اللّهُ بِها عَشرَ حَسَناتٍ، و مَحا عَنهُ عَشرَ سَیئاتٍ، و رَفَعَ لَهُ بِها عَشرَ دَرَجاتٍ، و کانَ عِدلَ عَشرِ رِقابٍ وَ صَومِ شَهرٍ و اعتِکَافِهِ فِی المَسجِدِ الحَرامِ؛[۱۶] هر کس حاجتی را از برادر دینی اش برآورد، خداوند در برابر آن، ده حسنه برایش می نویسد و ده سیئه را از او پاک می کند و ده درجه او را بالا می برد و برابر با آزاد کردن ده بنده و یک ماه روزه و اعتکاف او در مسجد الحرام است.»
۴) رضایت شوهر
«لا شَفیعَ لِلمَرأَهِ أنجَحُ عِندَ رَبِّها مِن رِضا زَوجِها؛[۱۷] برای زن، هیچ شفیعی نزد پروردگارش نجات بخش تر از رضایت شوهرش نیست.»
این احادیث امام باقر(ع)، اهمیت ایجاد تعادل و رعایت حقوق متقابل در روابط انسانی، به ویژه در خانواده و جامعه را برجسته می کنند. حدیث اول، با بیان ویژگی های بدترین پدر و بدترین فرزند، بر اهمیت اعتدال در رفتار والدین و فرزندان تأکید دارد. پدری که در نیکی افراط کند (مثلاً با لوس کردن یا بی مسئولیت بار آوردن فرزند)، و فرزندی که به دلیل کوتاهی ها یا بی مهری ها، به نافرمانی والدین کشیده شود، هر دو مذموم هستند.
حدیث دوم از احادیث امام باقر(ع)، یک راهنمایی بسیار مهم در انتخاب همسر ارائه می دهد. امام باقر (ع) بر دینداری و امانتداری خواستگار به عنوان معیارهای اصلی تأکید می کنند و هشدار می دهند که عدم توجه به این معیارها می تواند فتنه و فساد بزرگی در روی زمین پدید می آورد. این حدیث نشان می دهد که انتخاب همسر، نه تنها یک تصمیم شخصی، بلکه دارای ابعاد گسترده اجتماعی است و می تواند بر سلامت اخلاقی و اجتماعی جامعه تأثیر عمیقی بگذارد.
حدیث سوم، از احادیث امام باقر(ع) به اهمیت برآوردن حاجت برادر دینی می پردازد و اجر و پاداش عظیمی برای آن ذکر می کند. این حدیث، اهمیت کمک به نیازمندان و رفع مشکلات دیگران را در اسلام نشان می دهد و بر همبستگی و تعاون اجتماعی تأکید فراوان دارد. برآوردن حاجت مؤمن، نه تنها یک عمل فردی، بلکه ستونی برای استحکام جامعه اسلامی است.
و آخرین حدیث از احادیث امام باقر(ع) این بخش، به رضایت شوهر به عنوان مؤثرترین شفیع زن نزد پروردگارش اشاره دارد. این حدیث، بر نقش محوری زن در ایجاد آرامش و رضایت در کانون خانواده تأکید می کند و رضایت همسر را عاملی برای کسب رضایت الهی و سعادت اخروی زن معرفی می کند. این رضایت، بر پایه احترام متقابل، محبت، و انجام وظایف زناشویی است که بنیان خانواده را محکم می سازد. تمامی این موارد، از نکات برجسته در احادیث امام باقر(ع) در زمینه روابط اجتماعی است.
احادیث امام باقر(ع) در عبادت و سلوک معنوی
امام باقر (ع) همواره پیروان خود را به سوی عمق بخشیدن به عبادت و توجه به جنبه های معنوی اعمال سوق می دادند. در ادامه به برخی از احادیث امام باقر(ع) در این حوزه اشاره می کنیم:
۱) رکوع کامل و وحشت قبر
«مَن أتَمَّ رُکوعَهُ لم تَدخُلْهُ وَحشَهٌ فی قَبرِهِ؛[۱۸] هر که رکوع نمازش را کامل انجام دهد، هیچ ترس و وحشتی در قبر به سراغش نمی آید.»
۲) روزه مستحبی
«إنَّ الرَّجُلَ لَیصومُ یوماً تَطَوُّعاً یریدُ ما عِندَ اللّهِ عزّ و جلّ، فَیدخِلُهُ اللّهُ بِهِ الجَنَّهَ؛[۱۹]همانا شخص، یک روز را به خاطر ثواب الهی، روزۀ مستحبی می گیرد و خداوند هم او را وارد بهشت می سازد.»
این دو حدیث، بر کیفیت و نیت در عبادات و همچنین پاداش های اخروی آن تأکید دارند. حدیث اول، در مورد به اهمیت حضور قلب و انجام صحیح ارکان نماز اشاره دارد. اتمام رکوع تنها به معنای رعایت شکل ظاهری نیست، بلکه شامل خشوع، طمأنینه و توجه کامل به خداوند در این بخش از نماز است.
حدیث دوم، به فضیلت روزه مستحبی می پردازد و بیان می کند که حتی یک روز روزه گرفتن به قصد کسب رضایت الهی، می تواند انسان را وارد بهشت کند. این حدیث، نشان دهنده گستره رحمت الهی و اهمیت اعمال نیک، هرچند به ظاهر کوچک، در نگاه خداوند است. این حدیث، ترغیبی به انجام عبادات مستحبی است که با نیت خالصانه انجام شوند و دوری از ریا و خودنمایی را در اعمال عبادی ترویج می کند. این بخش از احادیث امام باقر(ع)، سلوک معنوی و ارتباط با پروردگار را روشن می سازد.
سخن امام باقر(ع) پیرامون مهدویت و ظهور
امام باقر (ع) به عنوان یکی از پیشوایان معصوم، به کرات به مسئله ظهور امام زمان (عج) و آینده بشریت اشاره می کردند. این بخش از احادیث امام باقر(ع) شامل روایتی است که به این موضوع و همچنین به سرانجام حیات دنیوی انسان می پردازد:
اولین سخن امام مهدی(ع) پس از ظهور
امام باقر (ع) -در بیان کلام امام مهدی (ع) بعد از ظهورش- میفرماید: «أوَّلُ ما ینطِقُ بِهِ هذِهِ الآیهَ: بَقِیهُ اللَّهِ خَیرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ ثُمَّ یقولُ: أنَا بَقِیهُ اللَّهِ فی أرضِهِ، و خَلیفَتُهُ، و حُجَّتُهُ عَلَیکُم، فَلا یسَلِّمُ عَلَیهِ مُسَلِّمٌ إلّا قالَ: السَّلامُ عَلَیکَ یا بَقِیهَ اللَّهِ فی أرضِهِ؛[۲۰] اولین سخنش، این آیه است: «بقیه اللَّه برایتان بهتر است، اگر باایمان باشید». می گوید: من بقیه اللَّه (ذخیره خدا) در زمین اویم، و جانشین او و حجّت بر شما. پس هیچ کس بر او سلام نمی دهد، جز آنکه می گوید: سلام بر تو، ای ذخیره الهی در زمینش.»
این حدیث، نگاه انسان را به آینده هستی و معاد معطوف می سازد. امام باقر (ع) می فرمایند که نخستین کلام ایشان، آیه «بَقِیهُ اللَّهِ خَیرٌ لَّکُمْ إِن کُنتُم مُّؤْمِنِینَ» خواهد بود و سپس خود را «بقیه الله»، «جانشین خدا» و «حجت بر مردم» معرفی می کنند. این حدیث، نه تنها هویت الهی و رسالت جهانی امام زمان (عج) را تبیین می کند، بلکه به منتظران، نوید یک آینده روشن را می دهد که در آن عدالت و حق مداری به تمام معنا محقق خواهد شد. این حدیث، بارقه امیدی است برای کسانی که در انتظار تحقق وعده های الهی هستند.
جمع بندی
احادیث امام باقر (ع)، که از دریای بیکران علم و عصمت ایشان نشأت گرفته اند، چراغ راه بشریت در تمامی اعصار هستند. این روایات، نه تنها به عمق مباحث فقهی و اصول می پردازند، بلکه در هر بعد از زندگی فردی و اجتماعی، از اهمیت علم و جایگاه عالمان گرفته تا فضایل اخلاقی، روابط خانوادگی، عبادات و مهدویت، راهنمایی های ارزشمندی را ارائه می دهند. با تدبر در کلام ایشان، می توان به عمق اندیشه اسلامی پی برد و راه سعادت دنیا و آخرت را یافت.
پی نوشت ها
[۱] کلینی، الکافی، ج۱، ص۴۱.
[۲] طبرسی، الاحتجاج، ج۱، ص۱۱.
[۳] دیلمی، أعلام الدین، ص۹۶.
[۴] اصفهانی، حلیه الأولیاء، ج۳، ص۳۱۸.
[۵] حرانی، تحف العقول، ص۴۲۹.
[۶] کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۲۴.
[۷] کلینی، الکافی، ج۲، ص۳۲۹.
[۸] حرانی، تحف العقول، ص۲۸۶.
[۹] مجلسی، بحار الأنوار، ج۷۴، ص۸۱.
[۱۰] حرانی، تحف العقول، ص۲۸۵.
[۱۱] کلینی، الکافی، ج۲، ص۱۳۹.
[۱۲] مجلسی، بحار الأنوار، ج۷۲، ص۲۴۷.
[۱۳] صدوق، الأمالی، ص۳۲۶.
[۱۴] یعقوبی، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۳۲.
[۱۵] کلینی، الکافی، ج۵، ص۳۴۷.
[۱۶] شعیبائی، المؤمن، ص۵۰؛ فرهنگ نامه اعتکاف، ص۴۸.
[۱۷] صدوق، الخصال، ص۵۸۸؛ حکمت نامه فاطمی، ص۷۰۴.
[۱۸] صدوق، ثواب الأعمال، ص۵۵.
[۱۹] کلینی، الکافی، ج۴، ص۶۳؛ فرهنگ نامه اعتکاف، ص۸۴.
[۲۰] سوره هود، آیه۸۶؛ صدوق، کمال الدین، ص۳۳۱.
منابع
قرآن کریم
ابن شعبه حرانی، حسن بن علی، تحف العقول، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
اصفهانی، ابونعیم احمد بن عبدالله، حلیه الأولیاء و طبقات الأصفیاء، بیروت، دار الکتاب العربی، ۱۴۰۷ق.
دیلمی، حسن بن محمد، أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، ۱۴۰۸ق.
صدوق، محمد بن علی، الأمالی، تهران، کتابچی، ۱۳۷۶ش.
صدوق، محمد بن علی، الخصال، قم، مؤسسه النشر الاسلامی، ۱۴۰۳ق.
صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۸ش.
صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمه، تهران، اسلامیه، ۱۳۹۵ق.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، مشهد، نشر المرتضی، ۱۴۰۳ق.
کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق.
مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق.
یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ الیعقوبی، بیروت، دار صادر، بیتا.
شعیبائی، حسین بن سعید (منسوب)، المؤمن، قم، مدرسه الإمام المهدی(عج)، ۱۴۰۴ق.
فرهنگ نامه اعتکاف، قم، ستاد اعتکاف، ۱۳۸۵ش.
حکمت نامه فاطمی، گروهی از نویسندگان، قم، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، ۱۳۸۶ش.
منبع اقتباس: چهل حدیث امام باقر(ع)، پایگاه اطلاع رسانی حدیث شیعه، حدیث نت
نظر شما