جمهوری آذربایجان در دو دهه گذشته روابطی راهبردی و ویژه با ترکیه داشته است و حتی برخی از مقامات دو کشور روابط بین دو کشور را تحت عنوان یک ملت دو دولت ارزیابی می‌کنند. در این بین با توجه به سفر اخیر اردوغان به این کشوربرای بررسی بیشتر روابط آنکارا- باکوبه گفتگویی با دکتر افشار سلیمانی سفیر اسبق ایران در باکوپرداخته‌ایم.
با توجه به سفر اخیر اردوغان به باکو اهداف اساسی ترکیه از حضور روز افزون در جمهوری آذربایجان در چه مولفه‌هایی نهفته است؟
سفر اخیر اردوغان به آذربایجان به منظور شرکت در دومین نشست شورای عالی همکاریهای استراتژیک دو کشور صورت گرفت. این اجلاس در شهر قبله (به فتح حروف ق و ب و کسرحرف ل ) برگزار شد.شهری که ایستگاه رادار شوروی سابق درآن واقع است و هنوز مذاکرات باکو – مسکو درمورد تمدید و مبلغ اجاره آن نهایی نشده است. اردوغان و هیئت همراه مستقیما به این شهر رفتند و دیداری از باکو نداشتند. سال گذشته هم اولین نشست شورای عالی همکاریهای استراتژیک دوکشور در شهر ازمیر ترکیه برگزار شده بود.ترکیه در سیاست خارجی خود آذربایجان را بعنوان یک کشور قفقازی،ترک، منبع تامین بخشی از انرژی مورد نیاز خود، تقویت محورهای حمل و نقلی و ترانزیت و بازار کالاهایش و سرمایه گذاری متقابل مدنظر دارد و در همین راستا تلاش می‌کند ضمن تامین بخشی از نیاز خود از طریق آذربایجان در تامین امنیت قفقاز جنوبی هم مشارکت داشته باشد و بعنوان اهرمی در برابر روسیه و ارمنستان از آذربایجان بهره برداری نماید.
البته آذربایجان نیز قصد دارد از ترکیه برای تنظیم مناسبات خود با روسیه و ایران و همینطور در راستای حل مناقشه قره‌باغ از ترکیه نهایت کمک را دریافت نماید. بگونه‌ای که حتی برخی از رهبران احزاب ترک گرا در آذربایجان پیشنهاد ایجاد کنفدراسیونی متشکل از دو کشور و برخی نیز ادغام ارتشهای دو کشور را ارائه می کنند. سایر مولفه‌های مورد نظر ترکیه همکاری با آذربایجان در راستای همگرائی با غرب و ناتو است. ترکیه که عضو ناتو است و تلاش می کند به عضویت اتحادیه اروپا در آید و آمریکا و مجموعه غرب نیز پشتیبان این کشوراست و چراغ سبز لازم و کافی را به ترکیه و آذربایجان داده‌اند تا همکاریهای خود را دراین راستا تعمیق ببخشند.
با توجه به اینکه روابط دو کشور در سالهای اخیر با برخی فراز و نشیب هایی بر سر سیاست خارجی دولت اردوغان مبنی بر صفر کردن مشکلات با همسایگان و همچنین پاره‌ای تردیدها در مورد روابط ترکیه با ارمنستان روبرو بوده است، چالشهای کنونی گسترش روابط حداکثری و همه جانبه بین دو کشور چیست؟
در حال حاضر چالش قابل توجهی میان دو کشور مشاهده نمی‌شود. تا زمانی که ترکیه مبادرت به برقراری روابط سیاسی با ارمنستان نکند و مرزهایش را با این کشور نگشاید بعید است چالشی میان دو کشور بروز نماید. شاید ترکیه که در حال حاضر با اسرائیل غاصب دارای چالش و بعضا تنش است، نسبت به روابط باکو–تل آویو به دلیل امضای قراردادهای کلان نظامی حساسیت نشان دهد اما در سطحی نبوده است که مقامات رسمی ترکیه نسبت به این مناسبات واکنش نشان داده باشند.
هرچند که در برخی از محافل رسانه‌ای ترکیه انتقاداتی نسبت به مناسبات آذربایجان با رژیم صهیونیستی صورت گرفته است. برخی از آنها نیز در رابطه با اینکه اسرائیل بازار آذربایجان را از حیث تجهیزات نظامی تا حدودی اشغال کرده است ناخرسندی خود را نشان داده‌اند. چنانچه در سفر اخیر اردوغان به قبله باحتمال زیادی این موضوع نیز یکی از محورهای مذاکرات خصوصی وی با الهام علی‌اف بوده است. پس از سفر اردوغان در برخی از رسانه‌های آذربایجان شاهد سخنانی از سوی برخی از نمایندگان پارلمان آذربایجان و بعضی از کارشناسان سیاسی این کشور بودیم که بر توسعه و تعمیق هرچه بیشتر همکاریهای نظامی کشورشان با ترکیه تاکید نمودند. از آنجا که ترکیه صرفا 11 کیلومتر با نخجوان مرز مشترک دارد و با سایر مناطق این کشور دارای مرز نیست و همکاریهای گسترده‌ای میان نخجوان و آذربایجان با ترکیه در زمینه‌های مختلف وجوددارد به نظر می‌رسد سیاست صفر کردن مشکلات با همسایگان با آذربایجان به نتیجه رسیده است. البته دو کشور مشکل خاصی هم از ابتدا با یکدیگر نداشتند. تنها حساسیتی که باکو می‌تواند به آنکارا داشته باشد این است که مبادا ترکیه نگاهی از بالا به این کشور داشته باشد. به نظر می‌رسد ترکیه با درک این حساسیت حداقل در ظاهر چنین رویکردی از خود نشان نمی‌دهد.
الهام علی‌اف و رجب طیب اردوغان در سپتامبر سال 2010 میلادی در استانبول تفاهم نامه تشکیل شورای همکاری استراتژیک بین دو کشور امضا کرده‌اند در این حال این شورا چه نقشی در روابط دو کشور داشته است؟
این شورا که تاکنون دو نشست آن برگزار گذشته بیشتر به دنبال تمرکز همکاریهای اولویت دارد و کشور در قالب آن و نظارت بر نحوه اجرای توافقات از سوی نخست وزیر ترکیه و رئیس جمهور آذربایجان را مدنظر دارد. از سوی دیگر دراین چارچوب همکاریهای نظامی و فنی نیز بصورت جدی مطرح و پی‌گیری می‌گردد. با توجه به اینکه هر سال یکبار نشستهای آن با حضور مقامهای فوق برگزار می‌شود و حتما باید توافقات تا حدود زیادی به نتیجه برسد تا درنشستها مورد بررسی قرارگیرد، لذا وزرا و دستگاههای ذیربط مجبور به اجرای توافقات در طول مدت یکسال هستند تا بتوانند به مقامهای عالیرتبه گزارش مثبتی ارائه نمایند. البته در ذیل این شورا کمیسونهای تخصصی نیز وجود دارد که هر چندماه یکبار نشستهای مشترک برگزار و پیشرفت امور را بررسی می‌کنند. همانگونه که از عنوان شورا هویداست طرفین قصد دارند مناسبات خود را به سطوح استراتژیک ارتقاء دهند. هر چند که برخی از محافل ملی‌گرا در آذربایجان علاقمندند روابط دو کشور به اتحاد استراتژیک منجر شود، اما بنظر می‌رسد دو کشور همکار و دربرخی زمینه‌ها شریک استراتژیک یکدیگر خواهند بود.
ترکیه از حدود سه سال پیش مقررات روادید این کشور برای شهروندان جمهوری آذربایجان را لغو کرده است اما جمهوری آذربایجان در این زمینه دست به اقدام متقابل نزده است به نگاه شما دلایل این امر چیست؟
دلایل مختلفی برای عدم لغو روادید از سوی آذربایجان برای اتباع ترکیه می‌توان برشمرد:
ناهمخوانی تعداد جمعیت دو کشور؛ درحالیکه آذربایجان دارای 9 میلیون نفر جمعیت است ترکیه 75 میلیون نفر جمعیت دارد. از منظر درآمدهای ناشی از صدور ویزا و کمبود امکانات سخت افزاری و نرم افزاری این موضوع قابل توجه است.
نگرانی از اینکه در صورت لغو روادید برای اتباع ترکیه، در شرایطی که برای اتباع ایرانی لغو روادید صورت نگرفته و در آینده نیز صورت نخواهد گرفت، جمهوری اسلامی ایران از این اقدام طرف آذری ناخرسند شود و لغو روادید موجود برای اتباع آذری ساکن نخجوان را کان لم یکن اعلام نماید. باکو نگران لغو لغو روادید برای اتباع آذربایجان که ساکن سایر شهرهای این کشور هستند نیست. چه بسا از این اقدام ایران هم خوشحال می‌شود اما از آنجا که یگانه مسیر ارتباط زمینی میان نخجوان و باکو مسیر ایران است و در صورت برقراری روادید برای نخجوانی‌ها مشکلات زیادی برای آنها ایجاد خواهد شد. بنابراین از بروز این رخداد نگران است. این موضوع در رسانه‌های گروهی آذربایجان نیز به کرات مطرح شده و حتی آمده است که مقامهای ایرانی چنین تذکری به مقامات آذری داده‌اند که اگر برای اتباع ترکیه لغو روادید صورت گیرد، اما برای اتباع ایرانی اقدام مشابهی نشود تهران برای نخجوانی‌ها روادید را برقرار خواهدنمود. از دیگر دلایل که محتملا مدنظر نظر باکو می‌باشد مسائل امنیتی است که امکان دارد درصورت حضور آسان و فراوان اتباع ترکیه در آذربایجان بروز نماید.
گسترش روابط جمهوری آذربایجان با ترکیه و حضور فزاینده ترکیه در این کشور چه تاثیری بر منافع ملی ایران در جمهوری آذربایجان خواهد داشت؟
در حال حاضر ترکیه حضور قوی و عمیقی در زمینه‌های مختلف سیاسی، اقتصادی،تجاری،صنعتی، فرهنگی،نظامی و امنیتی در آذربایجان دارد. ترکیه نزدیک 10 میلیارد دلار درآذربایجان و آذربایجان نزدیک 20 میلیارد دلار درترکیه سرمایه گذاری نموده‌اند. آذربایجان و ایران سرمایه‌گذاری متقابل در کشورهای یکدیگر انجام نداده‌اند. مبادلات تجاری ترکیه و آذربایجان به 4 میلیارد دلار رسیده است. در صورتیکه میزان مبادلات تجاری ایران و آذربایجان شاید به سختی به 10 درصد رقم مذکور برسد.
ترکیه یک دانشگاه مستقل تحت نام قفقاز و چندین مدرسه مستقل و مشترک در آذربایجان دارد. اما ایران یک مدرسه مخصوص ایرانیها در باکو دارد که آنهم با مشکلات عدیده‌ای مواجه است. کانال تلویزیونی “ت.ر.ت” ترکیه مستقیما به آذربایجان رله می‌شود و سایر کانالهای تلویزیونی این کشور با اشتیاق فراوان از طریق کانالهای کابلی و ماهواره در منازل و رستورانهای آذربایجان مشاهده می‌شود. این درحالیست که هیچ کانال تلویزیونی ایران از سوی مردم آذربایجان مشاهده نمی‌شود و به دلیل عدم پخش برنامه‌ها به زبان آذری یا ترکی و محتوای آنها مورد استقبال بیننده‌های آذری نیست. تنها کانالی که در برخی مناطق جنوبی آذربایجان دریافت می‌شود بخش آذری کانال تلویزیون دولتی سحر است که همواره با چالش‌هایی میان دوطرف مواجه بوده است. در بخش نظامی و امنیتی هم همکاریهای تنگاتنگ میان آذربایجان و ترکیه وجود دارد.
دراین زمینه برغم اینکه در دوره ریاست جمهوری آقای خاتمی زمینه‌های همکاریهای بسیار خوبی میان دو کشور در خصوص مسائل نظامی ایجاد شد و حتی در دوره‌ای اینجانب سفیر ایران در آذربایجان بودم وزرای دفاع دو کشور به کشورهای یکدیگر برای اولین بار از زمان شروع روابط سفر نمودند. چنانچه توافق نامه همکاریهای نظامی- فنی و متعاقب آن قرارداد همکاریهای نظامی میان دو کشور امضاء شد و به دنبال آن الهام علی‌اف رئیس جمهور آذربایجان نیز که به دعوت آقای خاتمی دیداری رسمی و سفری در راستای توسعه همکاریهای دو جانبه به ایران انجام داد و از نمایشگاه دائمی صنایع دفاعی ایران بازدید نمود و این همکاریها توسعه یافت، اما اینک شاهد رکود مناسبات فی مابین دراین زمینه هستیم.
شاید گفتن خاطره‌ای در همین خصوص برای خوانندگان این مصاحبه عاری از زحمت باشد. در دیداری که چند ماه پس از بازگشت الهام علی‌اف از سفر به ایران با وی داشتم وی گفت: پس از سفر به ایران و بازدید از نمایشگاه دائمی صنایع دفاعی ایران به ذهنم خطور کرد که وزارت صنایع دفاعی تاسیس نمایم و برهمین اساس بود که این وزارتخانه را ایجاد کردیم. پس از شروع کار این وزارتخانه با مذاکراتی که بنده با طرف آذری داشتم ضمن هماهنگی با تهران ترتیبی داده شد که وزیر صنایع دفاعی نیز بازدیدی از ایران داشته باشد که این سفر نیز انجام و زمینه همکاریهای جدیدی فراهم شد.
همانگونه که ملاحظه می‌شود ترکیه همه جاهای خالی را پر کرده و حضور ایران در عرصه‌های مختلف آذربایجان از بی رنگی تا کم رنگی درنوسان است. ترکها درختان عمیقی در زمین روابط با آذربایجان کاشته‌اند که طوفانهای سنگین هم بسیاری از آنها را نخواهد توانست بشکند.اما درختانی که ایران در عمقهای اندک کاشته یا با بادهای سبک تاکنون شکسته‌اند یا در آینده با روند کنونی مناسبات که شاهد آن هستیم خواهند شکست.با این وصف شما بگویید منافع ملی ایران در آذربایجان چه محلی از اعراب دارد؟
دورنمای روابط دو کشور جمهوری آذربایجان و ترکیه را چگونه و با چه مولفه‌هایی ارزیابی می‌کنید؟
با درنظر داشتن کم‌وکیف مناسبات ترکیه وآذربایجان در زمینه‌های مختلف که به برخی از فرازهای آن در پاسخ به سوالات قبلی پرداخته شد و با ملحوظ داشتن اینکه دو کشور همگرایی با غرب را در سرلوحه سیاست خارجی خود قرار داده‌اند، بعنوان دو کشور ترک زبان همخوانی‌های زیادی با یکدیگر دارند، دو کشور مسلمانند و تقرب فرهنگی زیادی دارند تنها تفاوتشان سکولار بودن دولت ترکیه و لائیک بودن دولت آذربایجان است که می‌تواند موجب نگرانی آذربایجان باشد. دو کشور در نهادهای سیاسی، نظامی و اقتصادی منطقه‌ای و بین‌المللی عضو یا همکار هستند.(سازمان همکاریهای اقتصادی دریای سیاه، ناتو، اتحادیه اروپا، پارلمان اروپایی، شورای اروپا، سازمان همکاری کشورهای اسلامی،سازمان ملل) گذشته از این دو کشور در رابطه با حمل ونقل، انرژی، تجارت پروژه‌های اجرا شده(کنسرسیوم نفتی موسوم به قرن، خط لوله انتقال نفت باکو-تفلیس –جیحان،خط لوله انتقال گاز باکو-تفلیس-ارزروم) و درحال اجرا (خط آهن باکو- تفلیس –قارص، خط لوله گاز تاناپ آناتولی، خط‌آهن ایغدیر- نخجوان،خط لوله گاز ایغدیر –نخجوان)همکاری دارند که جملگی سبب تقویت بیش از پیش مناسبات دو کشور در آینده خواهد شد.
ایراس
4949
نظر شما