تا همین اواخر، گوجه‌فرنگی معروف‌ترین کالای سیاسی بود که گاه و بیگاه در نطق‌های پیش از دستور نمایندگان یا نقدهای اقتصادی مطبوعات نقش پررنگی داشت اما مدتی است سیب‌زمینی به سیاسی‌ترین محصول اقتصاد کشاورزی ایران تبدیل شده است. البته سیب‌زمینی از زمانی در اقتصاد سیاسی ایران مورد توجه قرار گرفت که یکی از نامزدهای انتخابات ریاست‌جمهوری برای جلب آرای مردم، به توزیع آن در شهرها و روستاهای ایران پرداخت.
«اکنون که چند ماهی از دوران چهار‌ساله ریاست‌جمهوری باقی نمانده است و به دوران طلایی مرحله دیگری از انتخابات ریاست‌جمهوری نزدیک می‌شویم این محصول بی‌رگ... تنها کالایی است که با نجابت تمام در مقابل تحریم‌های خارجی و سیاست‌های متزلزل داخلی همچنان قیمتش را به قیمت خودکشی تولیدکننده از دست سلف‌خرها و دیون بانک‌ها پایین نگاه داشته است.» این چند خط، بخشی از نامه اتحادیه فراگیر ملی تخصصی تولیدی کشاورزی سیب‌زمینی‌کاران کشور در هفته گذشته به رئیس‌جمهور است که انعکاس زیادی در رسانه‌ها داشته است. آیا آن‌گونه که نویسندگان نامه به رئیس‌جمهور اعتقاد دارند، سیب‌زمینی یک کالای سیاسی است؟
آلوی ملکم، سوغات انگلیس
بر اساس نوشته‌های برتهولد لوفر (مردم‌شناس آلمانی-آمریکایی) در دوره پادشاهی فتحعلی‌شاه قاجار و در نیمه اول قرن 19 میلادی، سیب‌زمینی نخستین بار توسط سر جان ملکم، سیاستمدار اسکاتلندی انگلستان وارد ایران شد. در زمان ورود این محصول به ایران مردم به آن آلوی ملکم می‌گفتند. لفظ سیب‌زمینی بعدها رایج شد. اما به تدریج کشت آلوی ملکم در ایران شروع شد. شاید خود سر ملکم هم فکر نمی‌کرد سال‌ها بعد، تولید این محصول در ایران آن قدر گسترده شود که یکی از پر‌مصرف‌ترین محصولات زراعی لقب بگیرد.
سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) تولید سیب‌زمینی ایران را در سال 2010 رقمی معادل چهار میلیون و 54 هزار تن تخمین زده است. بر این اساس، ایران رتبه پانزدهم را در جدول بزرگ‌ترین کشورهای تولیدکننده سیب‌زمینی از نظر میزان تولید به خود اختصاص داده است. طبق تخمین فائو ارزش تولید سیب‌زمینی ایران در این سال حدوداً 659 میلیون دلار بوده است. با این حساب، سیب‌زمینی از نظر میزان تولید، پنجمین محصول کشاورزی و یازدهمین محصول از نظر ارزش اقتصادی در کشور به شمار می‌رود.
کشت سیب‌زمینی با توجه به شرایط آب‌وهوایی هر منطقه در زمان خاصی از سال انجام می‌شود. پس از کشت و برداشت محصول، مساله نگهداری آن به میان می‌آید. طبق آیین‌نامه کمیسیون فنی تدوین استاندارد سازمان ملی استاندارد ایران در مورد سیب‌زمینی، نگهداری این محصول در انبارهای سنتی برای حداکثر چهار ماه مجاز است. این مدت در سردخانه (که مجهز به سیستم برودتی هستند) به هشت ماه می‌رسد. در ایران اکثر زراعت‌کاران از انبارهای سنتی و فاقد سیستم برودتی مدرن استفاده می‌کنند که این موضوع بعضاً باعث بروز مسائلی از قبیل از بین رفتن محصول، ضرر کشاورزان، فروش و یا صادرات آن به قیمت پایین شده است. با توجه به اینکه اکثر کشاورزان ایرانی همچنان از انبارهای سنتی استفاده می‌کنند، به طور متوسط زمان نگهداری سیب‌زمینی به چهار ماه متمایل است. حال این سوال پیش می‌آید که در زمانی که برداشت سیب‌زمینی بیش از میزان مصرف باشد، با توجه به محدودیت در ذخیره‌سازی این محصول، چه اتفاقی می‌افتد؟
آمارهای متفاوت از مصرف سیب‌زمینی
بعد از برنج و گندم، سیب‌زمینی سومین محصول کشاورزی پرمصرف در ایران است. قیمت پایین، ارزش غذایی بالا و قابلیت کشت در اقلیم‌های متفاوت آب و هوایی، سه عامل اصلی رواج مصرف این محصول در ایران (و سایر نقاط جهان) است. مدیرکل سبزی و صیفی‌جات وزارت جهاد کشاورزی در سال 1387 اعلام کرد سرانه مصرف سیب‌زمینی در کشور 50 کیلوگرم است. مهندس محمد احمدی صاحب سمت فوق در سال 1383 سرانه مصرف سیب‌زمینی کشور را 45 کیلوگرم عنوان کرده بود. امسال رئیس انجمن ملی سیب‌زمینی ایران سرانه مصرف این محصول را کمتر از 45 کیلوگرم اعلام کرد. آقای نیازی ضمن استراتژیک خواندن سیب‌زمینی گفت: «در بیشتر کشورهای جهان سرانه مصرف سیب‌زمینی بین 80 تا 120 کیلوگرم برای هر نفر است.» وی افزود: «هم‌اکنون حدود چهار میلیون و 700 هزار تن محصول سیب‌زمینی در 160 هزار هکتار از اراضی کشاورزی کشور تولید می‌شود.»
مجید سجادی مدیرعامل اتحادیه تولیدکنندگان سیب‌زمینی بذری ایران روز دوشنبه 13 آذر امسال طی مصاحبه‌ای اعلام کرد که «حدود 500 هزار تن» تولید مازاد مصرف سیب‌زمینی در کشور وجود دارد. اما مساله مازاد سیب‌زمینی در کشور مشکل تازه‌ای نیست. در سال‌های گذشته نیز کم و بیش کشور با این مشکل مواجه شده بود.
مساله سیاست‌های دولتی و سیب‌زمینی
ظاهراً دوره اشغال ایران توسط نیروهای متفقین و بروز قحطی در کشور، اولین جایی است که در تاریخ معاصر، سیاسیون به سیب‌زمینی توجه ویژه می‌کنند. سال 1321 دولت مجبور به توزیع کوپن قند و شکر و برخی اقلام دیگر شد. کمبود ارزاق عمومی حتی باعث شد تا حسن اسفندیاری رئیس مجلس شورای ملی دوره سیزدهم دستور کاشت سیب‌زمینی و برخی اقلام دیگر در باغ بهارستان را بدهد. پس از جنگ تحمیلی، دولتمردان توجه بیشتری به افزایش تولیدات کشاورزی جهت جبران خسارت‌های وارده به اقتصاد ملی و همچنین تامین نیازهای معیشتی مردم کردند. آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی در کتاب خاطرات سال 68 خود بارها به مساله کنترل نرخ و توزیع سیب‌زمینی در کشور اشاره کرده است. به عنوان مثال در نوشته‌های مهرماه سال 68 می‌نویسد: «ساعت 8:30 صبح به دفترم رسیدم. در راه یک کامیون را دیدم که مشغول فروش سیب‌زمینی بود. مردم برای گرفتن سیب‌زمینی [به قیمت 145 ریال] صف کشیده بودند. با آقای [عبدالحسین] وهاجی برای پیگیری کار تاکید کردم... آقای [علی] فلاحیان [وزیر اطلاعات] اطلاع داد جمعی از واسطه‌های سیب‌زمینی را که در کار توزیع اخلال می‌کنند، بازداشت کرده‌اند ... به [آقای عبدالحسین وهاجی] وزیر بازرگانی گفتم اطلاعیه کنترل نرخ سیب‌زمینی و پیاز را منتشر کند.» از آن زمان تاکنون، وضعیت معیشتی کشاورزان بخش سیب‌زمینی، کماکان با سیاست‌های دولت و کنترل نرخ سیب‌زمینی گره خورده است. معمولاً پس از هر سال که سیب‌زمینی با قیمت مناسبی از کشاورزان خریداری شده است، تعداد بیشتری از کشاورزان مبادرت به کشت این محصول کرده‌اند و کشور با مازاد سیب‌زمینی مواجه شده است. دولت‌های مختلف نیز عموماً برای کنترل نرخ سیب‌زمینی به مثابه یک کالای استراتژیک راهکارهای مختلفی در پیش گرفته‌اند. از صادرات و خرید عمده دولت از کشاورزان گرفته تا دور ریختن و توزیع آن میان اقشار مختلف. در برخی سال‌ها همزمانی این توزیع با وقایع مهم سیاسی اجتماعی، باعث شده تا سیب‌زمینی به محصولی «سیاسی» تبدیل شود.
سیب‌زمینی، از 1386 تا 1391
در سال 1386 به دنبال اجرایی شدن طرح هدفمندی یارانه‌ها، قیمت سیب‌زمینی در کشور شاهد جهش بود. به طوری که مطبوعات منتشرشده، ضمن اشاره به این موضوع گزارش دادند که قیمت سیب‌زمینی در برخی نقاط کشور به کیلویی 1500 تومان نیز رسیده است. در مهرماه همین سال نمایندگان مجلس به وزرای جهاد کشاورزی و بازرگانی «در خصوص لزوم بازنگری در مصوبه هیات دولت در خصوص افزایش نابهنجار تعرفه صادرات سیب‌زمینی برای حمایت از کشاورزان» تذکر دادند. در سال 1387 خبرگزاری فارس از مشکل افت قیمت سیب‌زمینی‌کاران خبر داد. به علت زیان چغندرکاران در سال 1386، آنها رو به کشت سیب‌زمینی آوردند که باعث تولید مازاد بر مصرف و در نتیجه افت قیمت این محصول شد. این مساله نشان می‌دهد در کنار مشکل نگهداری، مساله نوسانات تولید نیز نقش عمده‌ای در نوسانات قیمت سیب‌زمینی ایفا می‌کند که به نظر می‌رسد ارتباط مستقیمی با سیاست‌های اقتصادی دولت دارد.
اردیبهشت‌ماه سال 1388 مدیرکل حراست وزارت جهاد کشاورزی گفت وزارت جهاد کشاورزی از دولت خواسته است تا مازاد سیب‌زمینی مشمول طرح خرید تضمینی را در سراسر کشور به صورت رایگان توزیع کند. به گفته وی، تا پیش از این مازاد سیب‌زمینی در کشور «امحا» می‌شد، ولی در این سال به منظور «جلوگیری از خسارات وارده» تصمیم بر این شد تا سیب‌زمینی مازاد رایگان توزیع شود.
رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس هشتم نیز پیش‌تر در فروردین‌ماه 1388 در مورد سیب‌زمینی مازاد گفته بود: «سازمان تعاون روستایی بخشی از این سیب‌زمینی را خریداری کرد اما به دلیل آنکه نگهداری آن برای زمان طولانی ممکن نبود مجبور شدند بخشی از سیب‌زمینی را به بازار عرضه کنند. اما توزیع سیب‌زمینی به بازار که از آن جمع شده بود نقض غرض و آثار سوء به همراه داشت به همین دلیل تصمیم گرفتند سیب‌زمینی را بین خانوارهای مستضعف به رایگان توزیع کنند.» با توزیع سیب‌زمینی رایگان در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری دوره دهم، برخی از جریان‌های سیاسی و رقبای انتخاباتی دکتر احمدی‌نژاد صراحتاً از «توزیع رایگان سیب‌زمینی بین اقشار کم‌در‌آمد جامعه» انتقاد کردند و دولت را به «تخلف» متهم کردند.
با وجود مازاد سیب‌زمینی، دکتر احمدی‌نژاد تیرماه 1390 در همایش تجلیل از برگزیدگان تعاونی‌های مسکن مهر، از طرحی سخن گفت که بر اساس آن هزار متر زمین در اختیار هر خانوار ایرانی قرار می‌گیرد و آنها می‌توانند 150 متر ساختمان بسازند و باید 800 متر باغ احداث کنند. ایشان در ادامه خاطر‌نشان کردند به این ترتیب خانواده‌ها می‌توانند سبزی، سیب‌زمینی، پیاز، بادمجان، کدو و گوجه بکارند.
صادرات به جای توزیع رایگان
در سال‌های اخیر سیاست توزیع رایگان جای خود را به خرید تضمینی و صادرات داد. به عنوان مثال می‌توان به اظهارات مدیر عامل صندوق حمایت از توسعه بخش کشاورزی آذربایجان شرقی در مورد تمایل این استان برای عرضه محصولات کشاورزی از جمله سیب‌زمینی به کشور گرجستان اشاره کرد. در شهرستان سراب این استان، اواخر سال 1390 روزانه 100 تن سیب‌زمینی به کشورهای منطقه صادر شده است. در سال جاری، بزرگ‌ترین مقصد صادرات سیب‌زمینی ایران کشور عراق بوده است. کشورهای روسیه، افغانستان، عراق و کشورهای منطقه آسیای میانه، جزو وارد کنندگان سیب‌زمینی ایرانی هستند.
سال 91، اختلافاتی بین بخش خصوصی و دولت به وجود آمد. اواسط مرداد امسال رئیس اتحادیه سیب‌زمینی‌کاران کشور از «دور ریختن 100 هزار تن سیب‌زمینی» خبر داد. وی در ادامه یادآور شد: «اکنون شش هزار تن سیب‌زمینی در استان اصفهان در سردخانه مانده و کشاورز قادر به پرداخت حق سردخانه‌دار نیست؛ به طوری که سردخانه‌دار فقط از کشاورز کرایه حمل این محصول برای دور ریختن را خواسته است.» به گفته این فعال بخش خصوصی، هزینه تولید هر کیلوگرم سیب‌زمینی حدود 600 تومان است. دو هفته بعد دولت نسبت به این خبر واکنش نشان داد و طی جوابیه‌ای، روابط عمومی وزارت جهاد کشاورزی اعلام کرد کاهش و یا افزایش تولید دور از انتظار نیست. جوابیه می‌افزاید هزینه اعلام‌شده تولید سیب‌زمینی «غیرواقعی و غیرقابل استناد» است.
هجدهم آذرماه امسال نیز نامه اتحادیه فراگیر ملی تخصصی تولیدی کشاورزی سیب‌زمینی‌کاران کشور به رئیس‌جمهور توسط خبرگزاری مهر منتشر شد. در این نامه ضمن اشاره به افزایش قیمت کالاهای مختلف مصرفی در کشور و نامتناسب بودن رشد قیمت سیب‌زمینی آمده است: «از سال 87 که بر اساس تصمیم دولت سیب‌زمینی تولید کشاورزان در راستای خرید تضمینی خریداری شد و برای ایجاد فضای باز سیاسی در معابر عمومی و جلوی مساجد و مدارس و دانشگاه‌ها و مراکز آموزشی و نظامی به طور رایگان توزیع شد و دولت محترم از مفاد قرارداد تنظیمی با کشاورزان سر باز زده و 10 میلیارد تومان حق انبارداری محصول مورد قرارداد را به کشاورزان پرداخت ننموده است.» با فاصله کمی پس از انتشار این نامه، یک مقام دولتی خبر از ایجاد بستر مناسب جهت صادرات مازاد سیب‌زمینی داد. آقای توکلی (معاون تولیدات گیاهی وزارت جهاد کشاورزی) ضمن اشاره به مازاد 600 هزار تن سیب‌زمینی در کشور، از صادرت 200 هزارتنی سیب‌زمینی به کشور سوریه خبر داد. صادراتی که به نظر می‌رسد با توجه به مشکلات فراروی کشاورزان سیب‌زمینی در سپردن تعهد ارزی، با مشکلات متعددی روبه‌روست.
3939
نظر شما