سیاوش دارابی*
منطقه خودمختار قره‌باغ کوهستانی به مرکزیت شهر خانکندی (لفظ مورد اطلاق آذری‌ها) یا همان استپانکرت (لفظ مورد اطلاق ارمنی‌ها) در جنوب شرقی کوه‌های قفقاز صغیر واقع‌شده است. ازنظر تقسیمات اداری ، قره‌باغ، استانی خودمختار است که در 7ژوئن 1923تشکیل شد.
بعد از جنگ جهانی اول و دوره کوتاهی از استقلال آذربایجان و ارمنستان، این دو کشور نسبت به سه سرزمین نخجوان، زنگزور و قره‌باغ ادعاهایی را مطرح کردند، اما همزمان با پیوستن ارمنستان به اتحاد جماهیر شوروی ، رئیس کمیته انقلابی جمهوری آذربایجان با مخابره تلگرامی به همتای ارمنی خود اعلام کرد که از این به بعد سه منطقه ذکرشده در بالا و ادعایی دو کشور به ارمنستان تعلق خواهد گرفت، متعاقب این تلگرام استالین چهارده روز بعد یعنی در 4دسامبر 1920در مقاله‌ای در روزنامه پراودا این مسئله را مورد تأکید قرارداد و افزود آذربایجان از مناطق شمالی خود دست کشیده و زنگزور، نخجوان و قره‌باغ را در اختیار ارمنستان قرار داده است .
اما با اعتراضات صورت گرفته در آذربایجان و تشدید اختلافات بین دو جمهوری ، اتحاد شوروی در ژوئن1923 حاکمیت تاریخی آذربایجان بر نخجوان و قره‌باغ و همچنین ارمنستان بر زنگزور را تائید کرد. بااین‌وجود ارمنی‌ها تا مدت‌ها دراین‌باره سکوت کردند هرچند خاطره آزار و اذیت ترک‌ها و قتل‌عام ارامنه در 1915 توسط ترکان عثمانی را حفظ کردند و مترصد روزی بودند تا خود را نشان دهند و قره‌باغ را به خاک خود بیفزایند و در دهه‌های 40 و 60 تلاش‌هایی در این مورد انجام دادند ولی ناکام ماندند تا روز فروپاشی شوروی فرارسد.
در زمان روی کار آمدن گورباچف و اصلاحات سیاسی و اقتصادی او در اوایل فوریه 1988 یک سلسله تظاهراتی در خانکندی به نفع الحاق به ارمنستان صورت گرفت، درنهایت در 11 فوریه همان سال شروع بحران با شعارهای یک قوم یک جمهوری به نفع پیوستن به ارمنستان کلید خورد و در زمانی که هیئت قانون‌گذاری این منطقه قطعنامه‌ای را برای پیوستن به ارمنستان به تصویب رساند به اوج خود رسید.
در این فاصله زمانی تا فروپاشی شوروی بین ارامنه و آذری‌ها در شهرهای مختلف ازجمله در باکو، کیروف، خانکندی درگیرهایی درگرفت و موجب کشتن ده‌ها تن از طرفین گشت. با فروپاشی اتحاد شوروی هیئت قانون‌گذاری قره‌باغ تصمیم به استقلال کامل گرفت .
در سال 1992 جنگ تمام‌عیار میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان درگرفت و تا اواسط این سال ارمنستان بخش عمده قره‌باغ را تحت کنترل درآورد و برای ایجاد خط ارتباطی موسوم به لاچین ، بیشتر به‌سوی اراضی جمهوری آذربایجان حرکت کرد.. در این حملات نه‌تنها قره‌باغ، بلکه شهرهای اطراف آن نظیر لاچین، کلبجر، فیضولی، اقدم و جبریل تصرف شد، و بدین ترتیب 20 درصد از اراضی آذربایجان اشغال شد. از تاریخ 12می 1994 بین دو طرف با کمک سازمان ملل و کشورهای دارای نفوذ آتش‌بس برقرار شد. در این میان کشورهای زیادی و همچنین سازمان ملل از جمله گروه مینسک سازمان امنیت و همکاری ارپا سعی در حل بحران داشتند ولی با توجه به منافع کشورهای بزرگ منطقه‌ای و جهانی به خصوص روسیه و آمریکا این بحران حل‌نشده باقی‌مانده است و ریشه نقض آتش بس کنونی را باید در منافع این کشورها جسجو نمود.
* کارشناس ارشد قفقاز و آسیای مرکزی
5250
