سعید جعفری: بحران در سوریه سالهاست که ادامه دارد. بهاری که قرار بود دگرگون کند حال کشورهای عربی، آنها را به سمت سقوط سوق داده است. چه آنها که واقعا مردمی بودند و چه مواردی که با دخالت های منطقه ای و بین المللی به این روز افتادند. اما شاید از تمام این تجربیات بغرنج تر موضوع سوریه باشد. جایی که هم داعش از این منطقه سر برآورده و هم هر روز اخبار تکان دهنده ای از سرنوشت پناهجویان و مهاجرینی که از راه دریا تلاش می‌کنند خود را به اروپا برسانند به گوش می رسد. اما امروز کجای این بحران قرار داریم و چه چشم اندازی پیش روی تحولات سوریه چه در عرصه میدانی و چه در گفتگوهای سیاسی قرار دارد.
برای یافتن پاسخ این پرسش ها از مدیرکل خاورمیانه وزارت خارجه خواستیم تا به کافه خبر بیاید و موضوع سوریه را بررسی کنیم. محمد ایرانی که پیشتر سفیر ایران در اردن بوده، پس از انتصاب حسین جابر انصاری به سمت سخنگویی وزارت خارجه، روی صندلی او نشسته است. ایرانی معقتد است هرچند در بسیاری از موضوعات چه در عرصه میدانی و چه در صحنه سیاسی تحولات مثبت قابل توجهی رخ داده، امام کماکان چشم انداز پایان بحران روشن نیست. مشروح گفتگوی ما با محمد ایرانی را در ادامه می‌خوانید.
بحث را از نشست وین و مونیخ آغاز کنیم. ابتدا قدری به تحولات سیاسی در این نشست اشاره ای بفرمایید که چه مباحثی طرح شده است؟
طبیعتا زمان برگزاری چنین نشست‌هایی توافقی است مثلا گروه بین المللی حامیان سوریه که معمولا در وین تشکیل میشود با افزوده شدن چندکشور از جمله ایتالیا و هلند و استرالیا به ۲۰ کشور رسید. البته نقش اصلی را بازیگران منطقه ای و قدرت‌های بین‌المللی به همراه دی میستورا ایفا می‌کنند. در آخرین نشستی که در مونیخ برگزار شد بر سر سه مسئله تاکید شد. یکی بحث توقف درگیری‌ها و عملیات مسلحانه دو طرف یا همان آتش بس بود، دوم چگونگی وصول کمکهای انسان دوستانه و بررسی زمینه های یاری رساندن به مردم مناطق آسیب دیده و سوم فعال کردن روند سیاسی درچارچوب طرحی که مبتنی بر تشکیل یک دولت فراگیر ملی است. طرحی که درنهایت آن تدوین قانون اساسی، برگزاری رفراندوم و انتخابات تاکید شده است.
بعد از آن تلاش شد آتش بس شکل گیرد و کمک های انسان دوستانه به مناطق مختلف برسد و تلاش شد روند سیاسی پیش رود. در عمل و در صحنه میدانی اتفاقاتی رخ داد که جز در چند محور محدود پیشرفتی حاصل شد. به طور مثال برخی از کمک‌ها به برخی مناطق محاصره شده رسید. در زمینه آتش بس هم همینطور توافقات مناسبی صورت گرفت از جمله مناطقی که برای آتش بس تعریف شده بود وگروه‌هایی که باید این آتش بس را رعایت می‌کردند. البته اتفاقاتی که به تروریست ها مربوط می شد نشان داد که هیچ کدام آتش بس را رعایت نکردند و اصولا در مذاکرات ژنو نیز حضور نداشتند و البته مورد پذیرش هیچ طرفی هم نبودند.
اما نبود گروه های تروریستی در این پروسه خود به مشکل دیگری تبدیل شده که عملا گفتگوهای سیاسی را کم فایده می سازد.
خود گروه‌های تروریستی مانند داعش و جبهه النصره هم اعتقادی به گفتگوهای سیاسی نداشتند. بنابراین اینها در حاشیه بودند. اما بقیه گروه‌ها که تعداد آنها بسیار هم زیاد است در مذاکرات حضور داشتند و پیشرفت های اولیه هم حاصل شد. برخی گزارش‌ها می‌گوید بیش از ۳۰۰ گروه مسلح در سوریه وجود دارد. در این خصوص باید اشاره کرد سازوکاری که تعریف شده این است که گروه‌های معارض مسلح در یکی از پایگاه‌های لاذقیه در سوریه که در کنترل روسیه است و یا پایگاه آمریکایی که در اردن است حضور یافته و نسبت به پذیرش آتش بس اعلام وفاداری کنند در آن صورت دیگر تحت پیگرد قرار نمی‌گیرند ضمن اینکه درگفتگوهای سیاسی هم وارد می شوند. این موضوع هم تا اندازه‌ای جلو رفت، اما اتفاقاتی که در فاصله گفتگوهای مونیخ و وین رخ داد شرایط را به سمت از بین رفتن کامل آتش بس و توقف درگیری ها می‌رفت. لذا با مشورتهای مختلفی که شکل گرفت و مذاکراتی که بین آقای کری و لاوروف صورت گرفت و در پی آن مشورت‌هایی که با جمهوری اسلامی ایران انجام شد، بحث‌های عمده تری از جمله چگونگی عبور از این مرحله مطرح گردید به این معنی که صرفا ایستادن روی موضوع آتش بس مشکل را حل نمیکند و باید از مرحله آتش بس به سمت تشکیل دولت انتقالی پیش رفت .
یکی از بحثهایی که پیش آمده بود درخواست افزوده شدن کشورهایی مثل ایتالیا، هلند و استرالیا بود که باعث شد برخی از ناظران تصور کردند حضور این کشورها نشان میدهد قرار است مذاکرات به نتیجه برسد و تردیدها را در خصوص نتیجه بخش بودن مذاکرات جدی‌تر کرد.
حضور این کشورها بیشتر از اینکه روی روند سیاسی تاثیر داشته باشد حضوری نمادین است. مثلا این سمت هم عراق و لبنان و الجزایر چنین وضعیتی دارند. در پرونده سوریه سه چهار طرف هستند که نقش اصلی تعیین کننده دارند و بقیه حضورشان نمادین است. به نظر من از لحاظ محتوایی آنچه باید در صحنه اتفاق بیفتد در فضایی خارج از نشست حامیان سوریه و این نشست بین المللی شکل می‌گیرد و آن هم مسائل روی زمین است. اتفاقاتی که در صحنه میدانی روی روند تاثیر می‌گذارد، بیشتر صحبت‌ها و مذاکراتی است که روسیه، آمریکا، ایران و ترکیه و عربستان انجام می دهند و اگر اینها به جمع بندی برسند باقی کشورها مانند آلمان و بریتانیا و فرانسه و سایرین خواهند پذیرفت آنها پذیرفته اند که بازیگری دیگر کشورها مهمتر است.
آیا قرار است وضعیت فعلی ادامه یابد؟ به هر حال ماندن بر همین وضعیت آتش بس نمی‌تواند چندان مثمر ثمر باشد.
یکی از مهمترین بحثهایی که این روزها مطرح است عبور از شرایط فعلی است. اگر آتش بس در سوریه به صورت کامل اجرا شود و هر دو طرف احساس کنند هم منافعی را در استمرار این آتش بس دارند و هم جلوی برخی ضررها گرفته خواهد شد و معامله‌ای برد - برد حاصل میشود میتوانیم ادعا کنیم شرایط برای عبور از این مرحله فراهم است.
در حال حاضر چه طرحی برای حل بحران سوریه روی میز است؟
طرحی که برای اجرای روند سیاسی مطرح است ۴ سرفصل دارد و به نوعی شبیه طرح جمهوری اسلامی ایران است. نخستین بحث هم آتش بس است که اگر همه طرف ها به نحوی راضی شوند از این مرحله عبور خواهند کرد، آن وقت باید به مذاکرات سیاسی بپیوندند و گفتگوهای سوری - سوری در بحث های اصلی و محتوایی انجام پذیرد. این دولتی که در این مرحله تشکیل میشود و می‌تواند اسمش انتقالی یا فراگیر باشدشرط آن حضور هم معارضه و هم نیروی دولتی است.
این روند چقدر به طول می انجامد؟
اینکه چقدر طول بکشد بحث دیگری است و به نظر من چون شکاف عمیق است احتمالا زمان‌بر خواهد بود. بعد از این مرحله نخستین، فارغ از مدت زمان لازم برای شکل‌گیری دولت جدید، موضوع تدوین قانون اساسی است که باید چارچوب های اصلی مدیریت کشور را برای آینده ترسیم کنند. در این مرحله هم چالش‌ها و شکافها عمیق است مضافا بر این که هر چه به عنوان قانون اساسی تهیه شودباید به رفرداندم مردم گذاشته شود و سپس انتخابات برگزار شود. تا رسیدن به آن مرحله باید این گام توسط محکم دو طرف دولتی و مخالفین برداشته شود و باید اراده جدی نزد دو طرف برای عبور از این مرحله وجود داشته باشد. من تردید دارم و معتقدم هنوز طرف‌های درگیر در این بحران به آن اراده جدی نرسیده اند و احساس می کنند در شرایط برد - برد نیستند و به امتیازات لازم نرسیده اند.
منظورتان از طرف ها عربستان و ترکیه است؟
بله. این دو بیشتر از دیگران چنین حسی دارند. همینجا لازم است به نکته ای اشاره کنم که در خصوص دولت سوریه تحولی رخ داده است و دولتی که به هیچ وجه حاضر نبود هیچ شریکی را برای خود قائل شود بعد از این بحران و بعد از اینکه در این شرایط سخت قرار گرفت پذیرفته که با معارضین خود مذاکره کند و این یک گام مثبت است. البته ممکن است برخی بگویند این پیشرفت‌ها خیلی سرعت مطلوبی نداشته ولی اگر به مجموع قضیه نگاه کنید با آن عمق فاصله‌ای که دو طرف با هم داشتند در مرحله آتش بس و کمک رسانی تا حدودی امیدوارکننده هم به شمار می‌رود. در عین اینکه هر لحظه ممکن است توافق نقض شود شرایط شکننده است. همه طرف ها تلاش می‌کنند دست کم هر آنچه تا این لحظه به دست آمده را حفظ کنند.
اگر از این مرحله عبور کنند دو طرف ماموریت بسیار سنگینی را دارند چون مجددا شکافها آشکار خواهد شد. پیش شرطها دوباره از سوی مخالفین مطرح خواهد شد به طور مثال طرف مقابل تاکید می‌کند که ورود به روند سیاسی باید بدون مشارکت اسد و نیروهای او باشد. اما طرف سوری اعتقادش بر این است که حداقل تا پایان دوره اسد کسی نباید در مورد رفتن یا کناره گیری او سخنی بگوید. البته طرفهایی هم هستند که می‌گویند آقای اسد می‌تواند تا پایان دوره سیاسی بدون شرکت در انتخابات آت در قدرت حضور داشته باشد.
بخش دیگری از موضوع هم به نگاه های بسیار متضاد طرفین باز می گردد که بعضا ۱۸۰ درجه با یکدیگر متفاوت است. با این نگاه های متضاد چقدر به تغییر شرایط امید است؟
گروه دیگری هم موافقند که آقای اسد می تواند در انتخابات آتی نامزد باشد. در نتیجه نگاه‌های متفاوت و متنوعی وجود دارد که بعضا توهمی است. چه آنها که می‌گویند باید حتما بشار اسد برود و گفتگوها بدون حضور او و دولتش صورت گیرد و چه حامیان دولت که می‌گویند ما کاری به معارضان نداریم و خودمان بدون توجه به مخالفان، دولت را تشکیل می دهیم.
همین اختلاف نظرها باعث میشود که تصور کنیم اوضاع بسیار از آنچه به نظر می‌رسد پیچیده تر است و حصول به توافق دشوارتر
دقیقا همینطور است. در واقع همه باید بپذیرند که اوضاع تغییر کرده است. شما در این موضوع اینهمه چالش می بینید حال وقتی وارد موضوع قانون اساسی شوید کار از این هم بسیار پیچیده‌تر میشود چرا که روی تک تک موارد با طرف مقابل چالش وجود دارد. بنابراین فکر می کنم اینکه انتخابات تا پایان همین دوره ۱۸ ماهه برگزار شود و دولت و قانون اساسی هم مراحل مربوط به خود را طی کند، تا اندازه زیادی خوش بینانه است.
سوال این است که آیا اراده جدی برای پایان وجود دارد؟ برخی اقدامات نشان می دهد چندان نیت جدی و محکمی بر سر این ماجرا وجود ندارد.
ببینید نه تنها جز راه حل سیاسی برای پایان بخشی به این بحران راه حل دیگری وجود ندارد که البته این باید همزمان با مقابله نظامی با تروریست‌ها باشد بلکه معتقدم استمرار وضعیت فعلی خیلی نمی‌تواند به سود جریان مقاومت باشد. این احساس نزد طرف مقابل هم وجود دارد و ادامه این شرایط می‌تواند به ضرر آنها هم تمام شود و اگر بتوانند در وضعیت فعلی به یک توافق سیاسی برسند دو طرف احساس عدم شکست خواهند داشت. این بحران اگر ۵ سال دیگر طول بکشد، هیچ راه حل نظامی نخواهد داشت جز اینکه کلی از امکانات و نیروها به صورت تدریجی تضعیف و تحلیل می‌روند.
نوع عملکردی که عربستان و ترکیه از خود نشان می‌دهند، این گمان را تقویت می‌کند که این دو در پی به تعویق انداختن مذاکرات تا زمان روی کار آمدن جانشین اوباما هستند. با توجه به اینکه اوباما در وضعیت کنونی به شدت در پی این است تا پایان دوران ریاست جمهوری اش این موضوع را به نتیجه برساند، در تقابل تلاش های مخرب آنکارا و ریاض و گام های مثبت آمریکا و روسیه کدام طرف موفق تر عمل خواهد کرد؟
من هم موافقم این تحلیل درست است و بیشتر عربستان تلاش می‌کند وضعیت ادامه پیدا کند و به دوران جانشین اوباما منتقل کند. آنها فکر می‌کنند بعد از انتخابات آمریکا هرکه وارد کاخ سفید شود برای آنها بهتر از اوباما خواهد بود. البته شاید خیلی تحلیلشان دقیق نباشد و فضای حاکم بر آمریکا شرایطی را حکمفرما کند که نتوان به سادگی از این تغییر سخن گفت.
اگر خانم کلینتون انتخاب شود نماینده جریانی است که تصمیم گرفته نظامی‌گری در خاورمیانه کاهش یابد و درگیری نظامی تازه ای آغاز نشود و در نتیجه در کل اینطور نیست که کلینتون بخواهد به یکباره روال جدیدی را در سیاست خارجی آمریکا رقم بزند. عربستان سعودی بر این باور است هرچه روند در مورد سوریه به تعویق بیفتد امکان اینکه آقای اسد تضعیف شود بیشتر است و از همه مهمتر می‌تواند پوشش بهتری برای حل مشکلات خود فراهم می‌کند.
5250
نظر شما