چرا به جای گیاهان دارویی کم آب بر و دارای ارزش افزوده، هندوانه، گندم و برنج در فارس کشت می‌شود؟

در قوطی هر عطاری پیدا می شود؛ اما می خواهند آن را به جای عطاری ها، در داروخانه ها عرضه کنند. سخن از داروهای گیاهی است و یا گیاهان دارویی.
گیاهانی که به وفور در فارس یافت می شوند و می توانند اقتصاد کشاورزی فارس را متحول کنند؛ هرچند در نبود کارخانه های فرآوری، گیاهان دارویی یا خام به استان ها و کشورهای دیگر فروخته می شوند یا اینکه اصلا مجال کشت و تولید صنعتی نمی یابند.
این می شود که یکی از حوزه هایی که می تواند برای فارس درآمدزا باشد به حوزه ای تبدیل شده که کمتر به آن توجه می شود. در واقع، با اطمینان می توان گفت که فارس از نظر رشد خود روی گیاهان دارویی، یکی از استان های برتر کشور به شمار می رود و در شهرستانهای مختلف این استان تنوع زیادی در زمینه گیاهان دارویی وجود دارد.
با این حال در گذشته اجازه بهره برداری زیاد از گیاهان دارویی داده نمی شد ولی در قالب قرارداد امکان بهره برداری وجود داشت و یکی از صادرات ویژه محصولات گیاهی فارس، در زمینه گیاهان دارویی بود؛ اما همین تولید اندک هم اغلب خام فروشی می شود یا مجال تولید صنعتی کشاورزی
پیدا نمی کند.
حال آنکه امروز گفته می شود به خاطر کمبود آب در فارس تولید گیاهان دارویی می تواند جایگزین مناسبی برای محصولات پرآب بر باشد و ارزش افزوده «100 برابری» داشته باشند.
درآمد زایی با فروش اسطوخودوس، بابونه، شاه تره و آویشن
از خشکیدن بختگان، سال ها می گذرد؛ آنها که از خشکیدن این دریاچه معیشتشان را از دست دادند یا به شهرها کوچیدند یا اینکه برخی به ناچار تن به کارهایی دادند که در گذشته حتی به آن فکر هم نمی کردند.
این روزها سواحل بخشهایی از «شوره زار» بختگان به قبرستانی از گودال می ماند. این گودال ها روزی پر از ریشه های شیرین بیان بود. اما اکنون که برخی شهروندان معیشت خود را بر باد رفته می بینند با برداشت شبانه از ریشه های شیرین بیان تلاش می کنند راهی برای بقا بیابند. این وضع البته آنها که تکه زمینی برای کشاورزی دارند را نگران کرده که مبادا با از میان رفتن این گیاهان، نمکهای دریاچه به سمت زمین هایشان پیشروی کند.
بحران آب البته تنها معیشت این کشاورزان را تهدید نمی کند، بلکه بحرانی است که میتواند حتی روی زندگی شهروندان ساکن شهرها- شهروندانی که هیچ سر و کاری با کشاورزی ندارند،- اثر بگذارد.
این است که از خیلی وقت پیش، کارشناسان می گویند، باید الگوی کشت در فارس تغییر کند و از محصولات پر آب بری چون گندم، ذرت و برنج به سمت محصولات کم آب بر برود؛ به ویژه محصولات کم آب بری که ارزش افزوده بالایی داشته باشند؛ و از نظر بسیاری از کارشناسان، چه چیزی بهتر از گیاهان دارویی. در شرایط کنونی اما گیاهان دارویی با اینکه می توانند ارزش افزوده زیادی برای کشاورزان داشته باشند اغلب تنها در صورت مناسب بودن بارشها به صورت خود رو کشت می شوند و همان محصولات هم به خاطر نبود کارخانه های فرآوری به صورت خام به خارج از استان صادر می شوند.
حتی طرح آمایش سرزمینی که برای فارس در دست تهیه است، در مرحله نخست خود جایگاه تولید گیاهان دارویی را برای فارس آن گونه که باید در نظر نگرفت؛ تا جایی که صدای دانشگاه علوم پزشکی شیراز هم درآمد.
دکتر محمد هادی ایمانیه، رئیس این دانشگاه به سرویس گزارش «خبرجنوب» گفته: «از نظر ما فارس توانایی قابل توجهی در تولید گیاهان دارویی دارد ولی در این طرح، این توانایی فارس در نظر گرفته نشده بود».
استادان دانشگاه شیراز هم با گلایه از سپردن تهیه این طرح به خارج از استان، این وضع را نشانه بی توجهی به منابع پژوهشی درون استانی- به طور خاص دانشگاه شیراز- دانستند. این وضع به تنهایی می تواند گویای بی توجهی به توان بالقوه فارس در تولید این گیاهان باشد.
آن طور که علی جواهری، معاون فنی اداره کل منابع طبیعی فارس به سرویس گزارش «خبرجنوب» می گوید، در فارس توانایی کافی برای کشت گیاهانی چون آنغوزه، اسطوخودوس، بابونه، باریجه، وشا، آویشن و شیرین بیان وجود دارد. او ادامه می دهد: «برخی گیاهان دارویی در مقایسه با محصولات کشاورزی که امروزه در فارس کشت میشوند، نیاز آبی کمتری دارند و از این نظر و متناسب با استعداد زمین های کشاورزی می توان کاری کرد که این گیاهان جایگزین محصولات پرآب بر شوند».این طور که به نظر می رسد، توسعه کشت و تولید گیاهان دارویی در فارس به یک کلاف سر درگم تبدیل شده که از این دستگاه به آن دستگاه دست به دست می شود؛ آخر در این جریان، دست کم سه دستگاه منابع طبیعی، سازمان جهاد کشاورزی و دانشگاه علوم پزشکی شیراز دخالت دارند.
گیاهان «در معرض انقراض»
از جمله گیاهان دارویی شاخص فارس شیرین بیان، زودو، آنغوزه، کتیرا- که البته چون گَوَنها در حال نابودی هستند تولید کتیرا ممنوع شده- جاشیر و گیاهان دارویی متعدد دیگر را می توان نام برد.
برای نمونه هم اکنون سقز در تهیه مواد دندانپزشکی کاربرد بسیاری دارد، موادی که قیمت بالای آن در ایران باعث شده هزینههای دندانپزشکی پای مردم خیلی گران آب بخورد. صمغ بادام برای ساخت چسب در صنعت کشتیرانی کاربرد دارد.
غربی ها از آنغوزه ،عطرهای گرانقیمت می سازند و شیرین بیان به عنوان طعم دهنده در خوراکیها، آشامیدنی ها و البته تولید دارو کاربرد زیادی دارد.
پزشکان در پژوهش های خود به این نتیجه رسیده اند که از گیاهان دارویی می توان برای درمان سرطان هم بهره برد. در این شرایط، فارس به عنوان بزرگترین استان تولیدکننده گیاهان دارویی در کشور از همه این مزایا بی بهره مانده است. در شرایط کنونی به خاطر اینکه بخش عمده ای از منابع آب فارس به سمت تولید محصولات کشاورزی هدایت می شود، آبی برای تولید گیاهان دارویی باقی نمی ماند. البته این طور نیست که فرصت استفاده از گیاهان دارویی همیشه وجود داشته باشد؛ آن طور که محمد صالح مصطفوی، کارشناس منابع طبیعی، به سرویس گزارش «خبرجنوب» می گوید، برخی گیاهان دارویی در خطر انقراض قرار گرفته اند: «اکنون این گونه ها در طبیعت وجود دارند ولی به خاطر بهره برداری بی رویه در خطر انقراض قرار گرفتند و به همین خاطر بهره برداری از برخی از آنها ممنوع شده است. منتها با وضع اعتباری دستگاه هایی چون منابع طبیعی امکان توزیع بذر به مردم کار سختی شده است. در این میان مسئولان در دستگاه هایی همچون وزارت جهاد کشاورزی می تواند اعتباراتی برای کشت محصولات گیاهان دارویی اختصاص دهند. با این حال همان طور که گفته شد برای کشت محصولات گیاهی نیازمند آب و اعتبار هستیم. ضمن اینکه گیاهان دارویی ارزشمند و قیمتی هستند. ما در این زمینه بحث زیادی داشته ایم ولی آن طور که باید به این بخش اهمیت داده شود، اهمیت داده نشده و به آن توجه نمی شود». افزون بر گیاهان دارویی، از بسیاری گیاهان می توان عرقیات برداشت کرد؛ چه اینکه امروز از گیاهانی چون شاه تره، گل محمدی و... در میمند فارس عرقیات گرفته می شود؛ اما در شرایطی که فرصت برای توسعه تولید و فرآوری گیاهان دارویی در فارس فراهم نیست، به جایش محصولاتی چون هندوانه کشت شده و به کشورهای خارجی صادر می شود. آنچه برخی دوستداران محیط زیست در فارس نامش را «صادرات آب» می گذارند. عبارتی کنایه آمیز و انتقادی که از تولید محصول پر آب بر و از نظر ارزش افزوده، کم قیمتی حکایت می کند. با این وضع باید دید اگر فرصت تولید گیاهان دارویی در فارس هم از دست برود، چه چیزی برای استانی می ماند که ممکن است برداشت بیرویه آب آن را برای همیشه «زیست ناپذیر» کند.

۴۸