روایت ایرانی ماجرایی مناقشه‌انگیز

اگر چه مورخان معتقدند برای روایت تاریخ باید از آن فاصله گرفت، اما شتاب تحولات و پیشرفت فناوری اطلاعات سبب شده است تا این نظریه اندکی مورد خدشه قرار بگیرد. مهندس محسن هاشمی هم چنین اعتقادی دارد. وقتی از وی درباره این ادعای مورخان می‌پرسم می‌گوید: «همواره نمی‌توان به انتظار آینده نشست که تمامی اسناد و مدارک انتشار یابد و همگان درباره یک پدیده سخن بگویند، چرا که با انتشار خاطرات و اسناد و کتاب‌هایی درباره حوادث مهم تاریخی می‌توان از داوری‌های دیگران آگاه شد و روایت خود را به نقد گذاشت» و سپس شاهد مثالش را انتشار روزنوشت‌های پدرش عنوان می‌کند و می‌افزاید: «انتشار این روزنوشت‌ها به بخشی از نیاز مخاطبان و محققان درباره حوادث انقلاب و جمهوری اسلامی پاسخ گفته و خود زمینه‌ای برای ورود دیگران در این عرصه شده است.»

اگر تاکنون عمده کتابهای چاپ شده دفتر نشر معارف به نوعی به آیت‌الله هاشمی و روزنوشت‌هایش باز می‌گشت اکنون و با انتشار کتاب «ماجرای مک‌فارلین، فروش سلاح‌، آزادی گروگانها» می‌توان امیدوار بود که دفتر نشر معارف قرار است به دیگر رخدادهای مهم انقلاب و جنگ هم بپردازد. لحظاتی بعد از ورودم به اتاق هاشمی در ساختمان مرکزی مترو، حبیب‌الله حمیدی، دیگر مؤلف کتاب هم می‌رسد و به همراهش چند جلد از کتاب «ماجرای مک‌فارلین...» را هم می‌آورد. از قرار کتاب تنوری تنوری است و تازه از چاپ خارج شده است. این را می‌توان از زیر و رو کردنش توسط محسن هاشمی دریافت. گفت‌وگوی زیر بیشتر حول چگونگی تألیف این کتاب و نکات مطروحه در آن است. وقت بسیار ضیق بود و مجالی برای بحث افزونتر درباره برخی دیدگاه‌ها درباره این رخداد مهم و مناقشه‌زا فراهم نبود، اگر چه مؤلفان اعلام آمادگی کردند که نوبت دیگری هم بنشینیم و برخی پرسشها و ابهامات درباره این رخداد مهم را به بحث و گفت وگو بگذاریم.

کتاب «ماجرای مک فارلین؛ فروش سلاح، آزادی گروگان‌ها»در 247 صفحه قطع وزیری به همراه کتاب «اوج دفاع؛ روزنوشت‌های سال 1365 هاشمی رفسنجانی» از سوی دفتر نشر معارف انقلاب در بیست‌ و دومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران عرضه عمومی می‌شود.

 آقای هاشمی، چه شد که به صرافت افتادید به سراغ ماجرای مک‌فارلین بروید؟
محسن هاشمی: جرقه اولیه تألیف این کتاب را آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی زد. ایشان در مقدمه خاطرات سال 64 خود با عنوان «امید و دلواپسی» وعده ضمنی داده بودند که درباره ماجرای موسوم به رسوایی کاخ سفید شرح مبسوطی در آینده خواهند داشت و کار مستقلی صورت خواهد گرفت. این گفته دفتر نشر معارف را بر آن داشت تا بر اساس اهداف تشکیلاتی خود، که پرداختن به رخدادهای انقلاب و جنگ از جمله آنهاست، نسبت به بررسی و روشنگری ابعاد گوناگون این ماجرا، که در روایت ایرانی‌اش به رسوایی مک‌فارلین و نزد رسانه‌های آمریکایی به «ماجرای ایران کنترا» معروف شده است، ‌اهتمام ورزید.

روایت‌های خارجی این ماجرا را هم دیده‌اید؟
هاشمی: چند روایت از این ماجرا از سوی کمیته‌ای که در آمریکا مسئول تحقیق در این زمینه بودند انجام و منتشر شد که کتاب «گزارش تاور» از جمله آنهاست اما تاکنون کتابی و گزارشی جامع از سوی طرف ایرانی درباره ابعاد و زوایای مختلف ماجرا عرضه نشده بود.

هاشمی: بله. این کارها انجام شده است، اما نه به صورت کامل و همه این کتاب‌ها اطلاعات اندک و ناقصی از کل ماجرا ارائه داده‌‌اند. اتقاقاً بیشترین اطلاعات را آقای هاشمی در روزنوشت‌های خود داده‌اند و ما در خاطرات سال 64 و در بخش پیوست‌ها نامه قربانی‌فر که دلال اسلحه و رابط اصلی ماجرا بود را هم آوردیم، اما همه اینها در حاشیه یک رخداد دیگر قرار داشت. الان این کتاب و ماجرای مک‌فارلین محور و موضوع اصلی کتاب است و ما در این کتاب تمامی ابعاد ماجرا را شکافته و سعی کردیم به پرسش‌هایی که در این چند سال درباره این رخداد مهم در افکار عمومی ایجاد شده بود، ‌پاسخ دهیم.

اما شخص آقای هاشمی در چند جا به این مسئله اشاره کرده‌اند از جمله گفت‌وگویی مفصل که با روزنامه کیهان داشتند که بعدها در کتاب «بی‌پرده با هاشمی‌رفسنجانی» منتشر شد و یا کتابی که مرکز تحقیقات و مطالعات جنگ سپاه در مجموعه روزشمار جنگ منتشر کرد و حتی جلد چهارم کتاب آقای درودیان که به مسائل جنگ پرداخته شده است؟

تمام مساعی معطوف آن شد تا یک روایت دقیق و مستند محض بدون دخالت مسائل سیاسی داخلی و خارجی از این ماجرا تدوین شود بنابراین محققان با خواندن و رؤیت این ماجرا به راحتی می‌توانند مسائل مطرح شده متعدد و متنوع را با این مستند محک زده و صحت و سقم آن را دریابند.

هدف ما در انتشار این کتاب بازگویی و شرح دقیق ماجرایی است که در یک سوی آن ایران قرار داشت که به منظور دستیابی به مهمات و سلاح‌های ویژه، در کنار ملاحظات انسان‌دوستانه، به رهایی گروگان‌های غربی در لبنان کمک کرد و در سوی دیگر، اعضای شورای امنیت آمریکا بودند، که کوشیدند با هدف آزاد ساختن گروگان‌های مذکور، به ایران سلاح انباری بفروشند و عواید آن را صرف کمک به کنتراها- مخالفان دولت انقلابی نیکاراگوئه- سازند و در میانه نیز واسطه‌ها با هدف کسب سود یا شاید هم کمک به ایران یا آمریکا وارد صحنه شدند. افشای این ماجرا، به بحرانی منجر شد که روزنامه‌نگاران در آمریکا ابعاد آن را با ماجرای واترگیت سنجیدند و بر آن عنوان «‌ایران گیت» نهادند.

حبیب‌الله حمیدی: بیش از دو سال برای تدوین این کتاب و گردآوری اسناد دست اول و ارائه آن در لابه‌لای متن اصلی و پیوست‌ها زمان صرف شده است.

آقای حمیدی! برای گردآوری اسناد چه مدت زمانی صرف شد و از چه منابع و مراکز اسنادی برای تدوین کتاب و پرکردن خلأ‌های اطلاعاتی آن استفاده کردید؟

یکی از وجوه ممیزة این کتاب، روش تحقیق علمی و تحقیق میدانی دقیق است که مورد توجه قرار گرفته تا جایی که برخی از مطالب که در گذشته به عنوان سند دست اولی و منبع قابل وثوق مورد استفاده قرار گرفته بود در این تحقیق مشخص شده که یک اقدام حرفه‌ای برای پوشش اغراض در پس آن بوده است.

برای مثال نامه قربانی‌فر از جمله اسناد مهمی است که با واکاوی آن بسیاری از نقاط مبهم که دستاویز سیاسی قرار گرفته را روشن می‌سازد.

تقریباً تمامی اسناد و مطالبی که در این مورد پرداخته شده را بررسی وکنکاش کردیم علاوه برآن روزنوشت‌های آیت‌الله هاشمی در سال 64و65، مشروح مذاکرات، نامه‌های قربانی‌فر و گزارشهای منتشر شده توسط آمریکایی‌ها رانیز مورد مطالعه، تطبیق و استفاده قرار گرفت.

محسن هاشمی: این هم از آن دست ابهاماتی است که در کتاب با اسناد و مدارک فراوان به آن پاسخ داده شده است. اتفاقاً یکی از نکات مهمی که سبب شد تا ایران از این مسئله سود ببرد و برای آمریکا رسوایی به بار آید، سیاست دقیق ایران در این ماجرا بود.

آقای هاشمی! برخی عنوان می‌کنند در این ماجرا سران نظام مطلع نبودند و خود آقای هاشمی جریان را هدایت می‌کرد؟

اولاً تمامی سران نظام از مرحوم امام تا رؤسای قوا در جریان کامل ماجرا از ابتدا تا انتها بودند و هیچ اقدامی برخلاف مقررات کشور انجام ندادند، ضمن اینکه دو هدف اساسی تأمین نیازهای دفاعی و رفع گرفتاری انسان‌های ربوده شده را دنبال می‌کردند. اما آمریکا علاوه بر اینکه از سیاست‌های رسمی خود تخلف کرد، با پنهان‌کاری و فریبکاری در معاملات نیز نقاط ضعف فاحشی در کارنامه خود ثبت کرد که در نهایت بخشی از این تخلفات با تلاش رقبای سیاسی دولت وقت آمریکا فاش شد و بحران بزرگی را برای آنان پدید آورد.

ما برای تدوین این کتاب سعی کردیم تمامی مدارک و اسناد را ببینیم، ‌اما همچنان که در ابتدای سخنانم گفتم، ‌انتشار عمومی این اثر و همچنین روزنوشت‌های آقای هاشمی باعث می‌شود که ماجرا از پشت پرده و برخی گفت و گوهای محفلی به عرصه و حوزه عمومی کشیده شود و فرصت ابراز نظر و نقد درباره آن فراهم آید. طبیعی است که ما آماده شنیدن نظرات و پرسش‌ها در این زمینه هستیم و سعی می‌کنیم به فراخور اطلاعاتی که کسب کرده‌ایم پاسخگوی برخی پرسش‌ها باشیم تا اذهان مردم نسبت به این ماجرا روشن‌تر از گذشته شود.