کتاب تازه حجت‌الاسلام والمسلمین رسول جعفریان، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی در آستانه ایام حج از سوی انتشارات سازمان جغرافیایی منتشر شده است.
این محقق تاریخ اسلام و رییس کتابخانه در یادداشتی در معرفی این کتاب نوشته است: «گویا در سال 1327 شمسی نخستین‌بار زائران ایرانی با هواپیما به حج سفر کردند. اصولاً حج در دوره رضاشاه جدی نبود و بسیار محدود شد. پیش از آن از حوالی سال 1300 ماشین نیز برای رفتن بخشی از راه به حج مورد استفاده بود. جلوتر از آن، ابزار حرکت شتر و وسایل دیگر از همان قبیل بود که در طول قرون مورد استفاده حاجیان در همه نقاط جهان اسلام قرار می‌گرفت. استفاده از هودج و پالکی و تخت روان و جز این‌ها چیزهایی بود که روی چهارپایانی از نوع شتر و قاطر قرار گرفته و مردم با آن‌ها این راه طولانی را طی می‌کردند.
البته طی قرن نوزدهم که قطار و کشتی بیش از پیش باب شد، زائرانی که از طریق دریا رفته یا از راه باکو به استانبول و از آن‌جا به جده می رفتند، از این وسایل نیز در برخی از مسیرها استفاده می‌کردند.
از این‌ها که بگذریم، مهم «راه حج» است. مردم از چه راه‌هایی به حج می‌رفتند؟
داستان راه حج در ادبیات جغرافیایی جهان اسلام بسیار اهمیت دارد و کتاب‌های ویژه‌ای از قرن سوم به بعد در این‌باره نوشته شده است. این راه‌ها بسته به مبدأ و مقصد آن که حجاز بود، از میان منازلی می‌گذشت که هر کدام نام مشخصی داشت و این قبیل کتاب‌ها به شرح مسیر و منازل میان راه می‌پرداختند.
برخی از این مسیرها بسیار مهم بوده و در طول هزاران سال مورد استفاده حجاج و تاجرانی بوده که از این مسیرها عبور می‌کردند.
برای نمونه راه کوفه به سمت مدینه یا مکه یکی از مسیرهای بسیار شناخته‌شده است. در مسیر مکه به کوفه بود که امام حسین علیه‌السلام آن راه را طی کرد؛ اما در چند منزلی کوفه به دلیل فشار سپاه کوفه مسیر را به سمت کربلا تغیییر داد. این مسیر برای کاروان‌های حج معمولا یک‌ماهه طی می‌شد. در دوره قاجاری به این راه، راه جبل گفته می‌شد.
در یکی ازمنازل میان راه مدینه به کوفه است که منطقه ربذه قرار دارد؛ جایی که ابوذر تبعید شد و درگذشت و در همان ایام کاروانی بر سر جنازه وی رسید و عبدالله‌بن مسعود بر وی نماز خواند.
یکی از مهم‌ترین راه‌ها، راه شام به مدینه و از آن‌جا به مکه است که منازل زیادی دارد. بخشی از این مسیر را پیامبر در جنگ تبوک هم طی کرد و آثاری از آن حضرت برجای مانده است.
راه یمن به مکه نیز یکی از راه‌های پررفت‌و‌آمد است. جز آن‌که حجاج یمنی از چندین مسیر این راه را طی می‌کردند. برخی نیز با کشتی راه را طی کرده، در بندر جده یا ینبع پیاده می‌شدند.
اطلاعات مهم مربوط به راه‌ها در سفرنامه‌های حج آمده است. برای مثال ابن بطوطه در قرن هشتم شرحی از مسیر حجاج مغربی به دست داده است. در روزگاران قدیم کسانی که از اندلس یا مغرب عازم حج می‌شدند، برخی راه دریایی و برخی راه زمینی را برمی‌گزیدند.
عثمانی‌ها زمانی که استانبول را تصرف کردند، رهبری حج را در اختیار گرفتند. کاروان‌های حج از استانبول تا مدینه و مکه با شکوه تمام می‌آمدند. بسیاری از فرهیختگان ترک منازل‌نامه‌هایی نوشته و شرح دقیق منازل میان راه و ساعات حرکت و امکانات موجود را شرح دادند. در واقع منزل‌نامه‌نویسی یکی از رشته‌های جغرافیای کهن اسلامی است که در ایران نیز تا حدودی رواج داشت.
سفرنامه ناصر‌خسرو نیز در شرح راه حج بویژه مسیر دشواری که از طریق احساء و قطیف و کویت به سمت عربستان می‌رفت و از آن‌جا به مکه می‌رسید، اطلاعاتی به دست داده است.
سفرنامه‌های قاجاری نیز منبع مهمی برای ثبت اخبار مربوط به راه‌های حج هستند. بسیاری از زائران دوره قاجاری از طریق انزلی به باکو رفته، با قطار یا فرغون به ساحل دریای سیاه و از آن‌جا با کشتی به استانبول و از استانبول وارد مدیترانه شده، از آن‌جا از طریق کانال سوئز به دریای سرخ و وارد جده یا ینبع می‌شدند.
زائران جنوبی ایران از طریق بنادر جنوبی وارد خلیج فارس، دریای عمان و سپس اقیانوس هند شده، از طریق یمن و گذر از آن‌جا وارد دریای سرخ شده به جده یا ینبع می‌رفتند.
زائران هندی نیز از بمبئی یا بندر سورت و دیگر بنادر با کشتی راه طولانی اقیانوس هند و دریای سرخ را طی کرده به حج می‌آمدند».
کتاب «راه حج» دو بخش دارد؛ بخش اول کلیات است که شامل شرحی از راه‌های حج و متونی است که در این زمینه در کتاب‌های قدیمی وارد شده است، بخش دوم هم سفرنامه‌ها و راه حج است که شرحی از بسیاری از سفرنامه‌های مشهور به دست داده شده و توضیحات آن‌ها در‌باره راه‌ها ارائه شده است.
در پایان کتاب، 38 نقشه رنگی مربوط به راهی که هر یک از این مسافران پیموده‌اند، با تعیین مسیر رفت و برگشت با دو رنگ متفاوت چاپ شده است.
«راه حج» در 760 با قیمت 18هزار و 500 تومان در نسخه‌های محدودی توسط انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (زیتون سبز) انتشار یافته و به مناسبت فرارسیدن ایام حج توزیع شده است.
نظر شما