بحث مقابله با سیل یکی از عواملی است که معمولا در توجیه سدسازی از آن استفاده می‌گردد. در همین حادثه سیل اخیر در ایران نیز بلافاصله اظهاراتی از این نوع در رسانه‌ها توسط بعضی از مسئولین ذی‌ربط مطرح شد، به طور مثال مطرح گردید که سد شهید رجایی جلوی یک تراژدی غم‌بار انسانی را گرفت و یا این‌که سیل دوره‌ای ۳۰۰ ساله دارد و با ساختن سد زیاد می‌توان خطرات ناشی از آن را کاهش داد.
برخلاف این ادعاهای مطرح شده، اولین تصاویر ماهواره‌ای با قدرت تفکیک بالا از محدوده سیل در منطقه آق‌قلا، تصویر ناقض این گزاره را که ساخت سد باعث کم شدن خطر سیل می‌شود ارائه می‌دهد. در این تصاویر که مربوط به تاریخ ۴ فروردین ماه ۱۳۹۸ است، به وضوح نقش مخرب سدسازی در تغییر رژیم جریان آب در حوزه بالادست و پایین‌دست سد درمنطقه آق‌قلا مشاهده می‌شود.
در حوزه بالادست سد، علی‌رغم حجم زیاد آب در موقع سیل هیچ‌گونه شکستگی مشاهده نمی‌شود. به لحاظ علمی از آن جایی که در بستر رودخانه در این منطقه قبل از سیل هم جریان آب زیادتری وجود داشته، این جریان طبیعی آب در رودخانه خود به خود به عمیق‌تر شدن بستر آن و آمادگی آن جهت پذیرش حجم آب درهنگام وقوع سیل کمک کرده است. اما در حوزه پایین‌دست سد دقیقا خلاف این پدیده مشاهده می‌گردد. بدین معنی که احداث سد، سبب کاهش جریان طبیعی آب و در نتیجه کم‌تر شدن عمق مسیر رود به علت کاهش سرعت آب و افزایش ته‌نشین شدن رسوبات می‌شود. پدیده ای که برای مقابله با آن نیاز به لایروبی‌های منظم و پرهزینه در سرتاسر بستر رودخانه است.
به نظر می‌رسد مجموعه این عوامل سبب شده بر خلاف حوزه بالادست، مسیر رودخانه در حوزه پایین‌دست سد تحمل حجم آب ناشی از بارش زیاد باران را نداشته و در نتیجه در جایی در نزدیکی شهر آق‌قلا بستر رود شکسته شده و سیل اتفاق افتاده است.
شاید با ساده‌سازی مسائل از منظر تئوری بتوان گفت احداث سازه‌های بتنی مانند سدها و کانال‌های انتقال آب و غیره، می‌توانند در مدیریت آب و کنترل سیل نقش سازنده‌ای ایفا کنند. اما در عمل وجود این سازه‌ها و سایر دخالت‌های بشری پیچیدگی‌های مناطق جغرافیایی در حوزه پایین‌دست سدها را آن چنان بالا می‌برد که می‌تواند به راحتی امنیت مناطق پایین‌دست را تحت تاثیر قرار داده و خطر زندگی در این حوزه ها را افزایش دهد. یکی از مهم‌ترین درس‌هایی که می‌توان از سیل نوروز سال ۹۸ در ایران گرفت، لزوم بازنگری جدی و اساسی در تفکرات سازه‌ای مدیریت آب و تاثیر مخرب دخالت‌های بشری در افزایش خسارت‌های ناشی از مخاطرات طبیعی است.
* مرکز علوم تحقیقات زمین آلمان
1717
نظر شما