مردم با شعار شاد نمی‌شوند

نشاط در جامعه ما چه جایگاهی دارد؟

هادی نیلی: محمود احمدی‌نژاد چند روز پیش در مراسم تنفیذ ریاست‌جمهوری، به اولویت‌های دولت دهم اشاره‌هایی کرد. از جمله او برای اولویت‌های اجتماعی‌اش، حل مشکل اشتغال و مسکن به ویژه برای جوانان را بر شمرد و گفت: فضای عمومی جامعه باید فضای همراه با آرامش و امنیت، صداقت، نشاط و شادابی باشد و همبستگی ملی در کشور حفظ شود.

اشاره او به احساس نشاط و شادابی، اولین بروز از دغدغه مسئولان نسبت به سطح نشاط و شادابی جامعه ایران نیست. در دهه اخیر، بارها و بارها به لزوم برنامه‌ریزی در این باره برای مردم اشاره‌ها شده است.
یکی از این‌دست چاره‌جویی‌ها در آخرین روزهای اردیبهشت صورت گرفت که در پایگاه اطلاع‌رسانی وزارت کشور خبری داده شد حاکی از این‌که طرح ارتقای رضایت عمومی و نشاط اجتماعی در نشست شورای اجتماعی کشور به تصویب رسید.

این دغدغه مسئولان کشور، بی‌جا هم نیست. آمارهای تأیید نشده می‌گوید 11 میلیون بیمار افسرده در کشور وجود دارد که بیشتر آنان جوان هستند. جدیدترین گزارش محققان انگلیسی و هلندی درمورد رتبه‌بندی شادترین مردم دنیا می‌گوید ایرانیان از این نظر در رتبه 96 هستند.

ایرانی‌ها؛ رتبه 96 شادی
مفهوم شادکامی یا رضایت از زندگی (SWL)، معیار مهمی در تحقیقات اقتصادی و روانشناسی است. در دو دهه اخیر دانشمندان علوم اجتماعی و متصدیان نظرسنجی‌ها، پرسش‌نامه‌های کمی و دقیقی را برای آگاهی از سطح احساس شادکامی طراحی کرده‌اند و در اختیار صدها هزار نفر در اطراف دنیا قرار داده‌اند. «نقشه جهانی خوشحالی» از دانشگاه لیسستر انگلیس و «پایگاه جهانی اطلاعات خوشحالی» از دانشگاه اراسموس هلند دو نمونه از بزرگ‌ترین مطالعات رده‌بندی کشورها از نظر شادمانی هستند. در همه این بررسی‌های مربوط به خوشحالی اساساً یک سؤال از افراد پرسیده می‌شود: چه‌قدر خوشحالید؟

به عقیده کارشناسان پاسخی که از این پرسش دریافت می‌شود تنها به احساس کنونی مربوط نیست، بلکه علاوه بر آن با چگونگی احساس نسبت به کل زندگی‌شان هم مرتبط است. بنا به بررسی اخیری که توسط آدریان وایت روانشناس اجتماعی از دانشگاه لیسستر صورت گرفته، شادترین کشور جهان جایی نیست که از آب و هوای مطلوب مدیترانه‌ای، آفتاب دل‌انگیز و نسیم نوازش‌گر بهره‌مند باشد و مناظر طبیعتش بهشت را روی زمین تصویر کرده باشد. بلکه شادترین نقطه زمین، دانمارک است؛ کشوری ظاهراً سرد، افسرده‌کننده و عاری از مناظر تماشایی.

این پژوهشگر با استفاده از پاسخ‌های 80 هزار نفر در سرتاسر جهان، نقشه‌ای از احساس خوشبختی افراد تهیه کرده است. بر اساس تحقیق او، بعد از دانمارک با فاصله کمی سوئیس و اتریش در صدر فهرست خوشحال‌ترین کشورها جای می‌گیرند. وطن خود وایت، انگلیس، در رده چهل‌ویکم قرار دارد و زیمبابوه و برونئی در آخر هستند. ایران هم در رتبه 96 است.

البته در این باره نظرات متفاوتی وجود دارد. مثل استاندار گیلان که باوری دیگر دارد و معتقد است: «دیدگاه‌های غرب در باره کم‌ بودن نشاط اجتماعی در ایران از یک ارزیابی منطقی برخوردار نیست. ‌مردم متدین ما در اعیاد مختلف شعبانیه، ‌عید سعید غدیر و فطر و ولادت ائمه‌اطهار از یک نشاط و شادابی منحصر به فردی برخوردار هستند. ‌این آن نشاطی است که جهان غرب از آن مطلع نبوده و از درک آن عاجز است.»

چرا نشاط مهم است؟
در فرآیند دستیابی به توسعه پایدار، نشاط فردی اجتماعی نقش مهمی دارد. از همین‌روست که در بند ب ماده ۹۷ برنامه چهارم توسعه، بر این مسئله تأکید شده است: دولت مکلف است، به منظور پیشگیری و کاهش آسیب‌های اجتماعی، نسبت به تهیه طرح جامع کنترل کاهش آسیب‌های اجتماعی، با تأکید بر پیشگیری از اعتیاد به مواد مخدر، مشتمل بر محورهای ذیل اقدام نماید؛ از جمله بسط و گسترش روحیه نشاط، شادابی، امیدواری، اعتماد اجتماعی، تعمیق ارزش‌های دینی و هنجارهای اجتماعی.

کارشناسان اجتماعی مهم‌ترین شاخصه‌های یک جامعه با نشاط را افزایش روحیه شادابی، امیدواری، اعتماد اجتماعی، نشاط فردی و جسمانی در فرد می‌دانند. آنان معتقدند افزایش مشارکت مردم در حوزه‌های مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی، افزایش کیفیت زندگی فردی و خانوادگی و بهره‌وری در محیط‌های شغلی از مهم‌ترین عوامل افزایش نشاط در جامعه هستند.
در این زمینه باید دیدگاه‌هایی جز آنچه جامعه‌شناسان و کارشناسان مطرح می‌کنند را نیز در نظر داشت. از جمله حجت‌الاسلام حسین طائب فرمانده نیروی مقاومت بسیج نظر دیگری دارد. او می‌گوید: یکی از ابزارهای رسیدن به این نشاط اجتماعی، استفاده از سرمایه اجتماعی ما یعنی بسیج است و اردوهای بسیج نیز راهی است برای رسیدن به این نشاط.»

با سانسور واقعیت شاد می‌شویم؟
معاون امور اجتماعی فرهنگی و شوراهای وزیر کشور پیش از این با اشاره به ارزیابی سازمان ملل از میزان شادی و نشاط در کشورهای مختلف دنیا و جایگاه ایران در این ارزیابی، گفته بود: «روش‌های شادی و نشاط در ایران با الگوهای کشورهای دیگر بسیار متفاوت و متأثر از فرهنگ بومی و آموزه‌های دینی ماست.»

علیرضا افشار در عین حال اطلاعاتی درباره طرح نشاط اجتماعی داد. او به «عملیات روانی و جنگ نرم دشمنان» اشاره کرد و گفت: «بسیاری از اقدامات روانی دشمن موجب تخریب نشاط اجتماعی می‌شود. رسانه‌های گروهی دشمنان، اعتماد، امید و نشاط مردم ما را نشانه گرفته‌اند و نباید از آنها غافل ماند که در این راستا نیروی مقاومت بسیج با کمک وزارت اطلاعات و صدا و سیما امر شناسایی و مقابله با اقدامات روانی دشمنان را بر عهده گرفت و متعهد شد دستورالعمل‌ اجرایی آن را ارائه کند.»

این چهره سابقاً نظامی تأکید کرد برای افزایش نشاط اجتماعی، باید جلوی طرح شایعات مخرب در جامعه و اعلام موضع‌گیری‌های تخریبی که موجب تضعیف نظام و بی‌اعتمادی مردم نسبت به مسئولان می‌شود، ارائه آمار و گزارش‌های مأیوس‌کننده نظیر آمار طلاق که نتیجه مثبتی از طرح آن‌ها در رسانه‌های عمومی حاصل نمی‌شود، پخش برنامه‌های خشونت‌زا از رسانه ملی و درج در صفحات حوادث مطبوعات و یا کتاب‌هایی از این دست که از عوامل ایجادکننده استرس در جامعه و برهم زننده امنیت روانی جامعه گرفته شود. این در حالی است که در یک نظرسنجی تلفنی از شهروندان تهرانی، معلوم شده که تنها 12درصد آنان رسانه‌ها را مسئول ایجاد نشاط در جامعه می‌دانند.

شادی غربال‌شده
در همین حال شماری از جامعه‌شناسان بر این باورند که در ایران، دولت و دستگاه‌های دولتی بیش از دیگر نهادها درباره میزان نشاط یا بی‌نشاطی جامعه مسئولیت دارند. عباس کاظمی، عضو هیأت علمی گروه ارتباطات دانشگاه تهران، معتقد است: «سیاست‌های شادی در ایران، به سیاست‌های کلی و یک‌دستی تبدیل شده که صرفاً نمایش شادی است. دولت گمان می‌کند که باید متولی شادی مردم باشد و از این طریق شکلی از شادی را در اولویت قرار دهد و آن را برجامعه تحمیل کند. در اینجا تلویزیون به ابزاری بدل شده است که به مردم دستور دهد که چه روزی شاد و چه روزی ناشاد باشند.» عباس کاظمی با اشاره به این‌که این روزها همه جا از بازگرداندن نشاط و شادی به جامعه سخن گفته می‌شود، یادآوری می‌کند که این سیاست‌های چند دهه اخیر دستگاه‌های دولتی بوده که جامعه را بیش از پیش با شادی و نشاط بیگانه کرده است. کاظمی پیشنهاد می‌کند: «بهتر است به جای آن‌که روانشناسان بر ذهن مردم بکاوند و ریشه‌های افسردگی را در روان گسیخته مردم بجویند، سیاستمداران در سیاست‌های خود در باب رفتارهای اجتماعی و فرهنگی مردم بازنگری کنند.» این جامعهشناس معتقد است: سیاست‌های نظارتی و کنترلی بر رفتار مردم، خود عاملی کاهنده در نشاط اجتماعی بوده است و به همین خاطر باید این سیاست‌ها به طور جدی مورد بازنگری قرار گیرد.

مگر می‌شود بی‌غم شد
بهروز معبودیان، روانشناس بالینی، معتقد است ایجاد نشاط در یک جامعه و به خصوص جامعه‌ای چون ایران به معنای شاد کردن و خندان مردم نیست. او به «خبر» می‌گوید برای ایجاد شادابی و نشاط، قبل از هرچیز باید غم‌ها و دردها و مشکلات جامعه از بین برود و افراد جامعه درگیر ساده‌ترین مسائل زیستی خویش نباشند.

این روانشناس بالینی می‌گوید: اگر دولت بر آن است که فضای جامعه را به سمت امنیت، صداقت و شادابی سوق دهد باید دید چه برنامه‌ای برای نیل به این هدف دارد. شادابی و نشاط جامعه تا زمانی که برنامه‌ای اجرایی برایشان تدوین نشده باشد در حد یک مفهوم انتظاعی باقی خواهند ماند. برای ایجاد نشاط و شادمانی در یک جامعه لازم است همه اقشار آن از جمله خانواده، نظام آموزش، ادارات، سازمان‌ها، نهادها و. . . مد نظر قرار گیرند و برای هر کدام به صورت جداگانه برنامه منظم و متناسب با اصول فرهنگی هر کدام تدوین و به اجرا گذاشته شود. بهروز معبودیان تأکید می‌کند: درباره جامعه‌ای که 150 شرکت در حال ورشکستگی هستند، طبق آمارهای رسمی 2 میلیون معتاد خود و خانواده‌ها را درگیر مسائل بسیار کرده‌اند و در فضایی که هر روز شرایط، تعداد بیشتری از افراد جامعه را به زیر خط فقر روانه می‌کند و در زمانه‌ای که بیش از همیشه شاهد رشد تعداد کودکان خیابانی، فرزند کشی، همسرکشی، فروش اعضای بدن و. . . هستیم نمی‌توان به این سادگی‌ها از شادابی و نشاط جامعه سخن گفت به خصوص اگر قرار باشد این اتفاق با برنامه‌های بی‌نتیجه‌ای چون انواع مراسم و کارناوال‌های شادی بیفتد. برای جامعه‌ای که همواره با مشکلات بسیار دست و پنجه نرم کرده است باید زیرساخت‌های رسیدن به آرامش را فراهم کرد، چرا که جشن‌ها و کارناوال‌ها تأثیر لحظه‌ای اندک خواهند داشت.

او مهم‌ترین مسئله‌ای که بهداشت روانی افراد جامعه ما را تهدید می‌کند، عدم امنیت در جامعه می‌داند. این روانشناس بالینی می‌گوید: عدم امنیت به شکل‌های مختلفی جلوه می‌کند. از نگرانی‌های خانواده‌ها برای سلامتی فرزندان و دیگر اعضا بگیرید تا تنفر و خشمی که سال‌های سال از دشمنان بیرونی برای مردم ایجاد شده است. این همه تنفر و خشم از دشمنان و بیگانگان سلامت روان افراد را مختل می‌کند و بر اثر تحریک پذیری سیستم عصبی و روانی به ایجاد تنش و کشمکش ختم می‌شود. بر اساس نظام روانی، چون این دشمن و بیگانه در دسترس نیست، این همه نفرت و کینه و خشم دستخوش جابه‌جایی می‌شود و بر خانواده‌ها، روابط افراد با یکدیگر و احساس افراد نسبت به زندگی تأثیر می‌گذارد.

شادمانی= سلامتی +رفاه + آموزش
بنا به عقیده آدریان وایت که تحقیق مورد اشاره در آغاز گزارش را انجام داده است، سطح شادمانی یک ملت ارتباط بسیار نزدیکی با سطح سلامت و بهداشت دارد. بعد از سلامت، رفاه و آموزش در جایگاه مهم‌ترین معیارهای تعیین‌کننده شادکامی قرار دارند. این روانشناس اجتماعی می‌گوید: وقتی از مردم سؤال می‌شود که آیا شادمان هستند، آن‌دسته که در کشورهایی به سر می‌برند که خدمات درمانی مناسب، سرانه تولید ناخالص ملی بالاتر و دسترسی به آموزش دارد، احتمال پاسخ مثبت بیشتر است. او البته یادآوری می‌کند که این معیارهای شادمانی، کامل و بی‌نقص نیست اما فعلاً بهترین روش در دسترس است. او عقیده دارد استفاده از عوامل مزبور می‌تواند در ره‌گیری تغییرات شادکامی و رویدادهایی که می‌تواند منجر به آن شود، نظیر تأثیراتی که جنگ، قحطی یا موفقیت‌های ملی ممکن است در یک کشور خاص بر احساس خوشحالی داشته باشد، مفید باشد.
او در ادامه می‌گوید: جای توجه دارد که بسیاری از بزرگ‌ترین کشورها، عملکرد نامناسبی در مقیاس اجتماعی داشته‌اند. به نظر می‌آید محرومیت‌های حاصل از زندگی مدرن و نگرانی‌های عصر حاضر در مقایسه با نیازهای بهداشتی، مالی و آموزشی در دیگر نقاط دنیا، از اهمیت کمتری برخوردار باشند.

نقشه جهانی شادمانی، تفاوت‌ها را میان 177 کشور دنیا نشان می‌دهد. این نقشه بر پایه تحلیل نتایج بیش از 100 مطالعه است. وایت برای تهیه این نقشه، داده‌های منابع مختلفی شامل یونسکو، سیا، بنیاد اقتصاد جدید و سازمان جهانی بهداشت را تحلیل کرده است. در میان ده صدرنشین فهرست خوشبختی، شش کشور اروپایی هستند. در همین حال آمریکا در جایگاه 23، استرالیا در رده 26 و فرانسه در رتبه 62 است. زیمبابوه در انتهای فهرست قرار دارد و سودان در رده 173، روسیه 167 و لبنان در رده 113 کشورهای خوشحالند.

شما آدم بانشاطی هستید؟