بعثت؛ نوری در دل، شوری در جان

گزاره های تاریخی که اوضاع جهان را عموماً و وضعیت زندگی در محیط بعثت را خصوصاً بیان میکنند، نمودار خوبی از آن روزگار ترسیم نکرده اند و تصویر جالبی از آن دوران ارائه نداده اند. اقلیمی که پیامبر در آن مبعوث گشت، فاقد ابتدائی ترین شاخصه«جامعه انسانی» بود. تنها یک ششم مردم عربستان شهرنشین بودند و بقیه چادر نشین و بیابانگرد، که آفتاب سوزان آن سرزمین خشک و ریگهای تفتیده بیابانش چونان تازیانه ای پیکر آن بادیه نشینان را می نواخت. فقدان پیشیه تمدّنی و نبود جاذبه طبیعی و عدم برخورداری از رویه انسانی، رغبتی برای نگاه از بیرون به آن منطقه ایجاد نمیکرد و ساکنان سرزمینهای دیگر را به آن دیار نمیکشاند و هیچ فاتحی را به فکر تسخیر آنجا نمی انداخت؛ رئیس قبیله- در سرزمینی که از بدو پیدایش منظره زیبا و حیاتبخشی به خود ندیده است- سلطانی بود برای چادرهای کنارهم نشسته ای که برایش حکم یک کشور را داشتند و قبائل دیگر را بیگانه میپنداشت. سرگرمی روزمره ساکنان آن دیار چند «شین» بود: «شیر» میخوردند و بر «شتر» مینشستند و «شمشیر» به دست میگرفتند و «شر» به پا میکردند. آنان هر چند شجاع و مهماننواز بودند و برای تفاخر اشعاری نیز میسرودند، ولی «غارت» و «چپاول» سکه رایج در میان آنان بود تا آن جا که «قُطامی» در شعر خود گفت:
« و أحیاناً علی بکر أخینا              إذا ما لم نجد إلّا أخانا »
[کار ما غارتگری است] و گاهی نیز بر «بکر»-برادر خود- یورش میبریم و این زمانی است که برای غارت جز برادر خود را نیابیم. (الکامل فی اللغه والادب، مبرد)
کافی است سه واژه «بَسُوس»، «شَنفَری» و «فِجار» را در مدخل قاموسها و دایرةالمعارفها بنگرید تا اندکی از بسیارِ این غارتگریها برایتان روایت شود؛ و چنانچه «بت پرستی»، «دخترکشی»، «میگساری»، «قمار» و «قطع رحم» بر آداب و رسوم اضافه گردد، «پازل» زندگی رقّت بار و نفرت انگیز جاهلی کامل خواهد شد.
در سایر نقاط جهان هم اوضاع بهتر نبود. در یونان و ایران و اسپانیا و چین و آفریقا و نواحی مختلف اروپا آتش اختلافات زبانه میکشید و زد و خوردهای داخلی یا هجوم اجنبی و یا هردو، روابط اجتماعی را از هم گسیخته و رشته الفت را گسسته بود، در ظلمت کده و تاریکستان دنیا روح بشریت مرده بود، فرشته انسانیت ناپدید گشته بود و دیو سَبُعیّت و توحّش با تمام وجود خودنمائی میکرد، در آن وانفسای جانکندن تدریجی که نامش زندگی بود:
ستاره ای بدرخشید و ماه مجلس شد                      دل رمیده ما را رفیق و مونس شد
مردی از میان همان مردم برخاست تا رستاخیزی به پا کند و شورشی در جانها بیفکند و افکار و اندیشه های ایستای رسوبی را روان سازد و ربوبی کند:
«فکر چون آب است تا باشد روان                            فیضها یابند از او خلق جهان
چند روزی که کند یکجا درنگ                       گَنده و بیحاصل است و تیره رنگ»
او «نوحی» بود که ناخدائی کشتی رستگاری بشر را به عهده گرفت و آن را از امواج سهمگین و شکننده فتنه ها و آشوبها به ساحل امن برد؛ «ابراهیمی» بود که در دل آتش جهل و تعصب رفت و نارستان سوزان نمرودیان جاهلی را «بَرد» و «سلام» کرد و به گلستان مبدّل ساخت؛ «یعقوبی» بود که در فراق یوسف انسانیت، دلی بریان و دیدهای گریان داشت و بیرون آمدن یوسف عقلانیت و خردورزی را از چاه جهالت و کینه توزی انتظار میکشید؛ «یوسف» عدالت و صفا بود که از قلیب جنایت و جفا بیرون آمد و بر قلب زلیخاهای خود نشست تا مصر قحطی زده زندگی بشر را مدیریت کند و از حاصل علم و عدالت پربار کند و سرشار سازد؛ «کلیمی» بود که با فرمان خدایش و کلام خدائی اش فرعون کبر و نخوت را به نیل کشاند؛ «عیسایی» بود که بر پیکر مرده انسانیت و فضیلت جانی تازه بخشید و کوران بت پرست را روشنایی دیده داد و خداپرست کرد؛ او «محمد(ص)» بود، قرآن مجسمی که سرفراز بر فراز جبال بشریت فرود آمد و جبلّت آنان را خاشع و متصدع ساخت، دفینه های عقلشان را بیرون ریخت و ظرفیت هایشان را نشانشان داد:
« نعره زد عشق که خونین جگری پیدا شد                  حُسن لرزید که صاحب نظری پیدا شد
آرزو بیخبر از خویش به آغوش حیات                       چشم وا کرد و جهان دگری پیدا شد
خبری رفت ز گردون به شبستان ازل                  حذر ای پردگیان پرده دری پیدا شد»
و چنین شد که «بعثت»، «منت» خوانده شد یعنی نعمت بزرگ، و چه نعمتی بزرگتر از رهیدن از هوا و رسیدن به خدا؟!
او نزدیک به چهل سال به اصول دعوت انبیاء و مشترکات رسولان حق عمل میکرد، و با هدایت فرشته ای که از لحظه جداشدنش از شیرمادر با او بود و به او مکارم اخلاق و محاسن اعمال می آموخت، روزگار میگذراند. «وَ لَقَد قَرَنَ اللهُ بِه صلّی الله علیه و آله و سلّم مِن لَدُن أَن کَانَ فَطِیماً أَعظَمَ مَلَکٍ مِن مَلائِکَتِه یَسلُکُ بِه طَرِیقَ المَکَارِمِ وَ مَحَاسِنَ أَخلَاقِ العَالَمِ» (نهج البلاغه، خطبه ۱۹۲ (قاصعه) ). در این دوران گاهی راهی بیابانها میشد و متفکرانه به نظاره آیات الهی می نشست تا در فضیلت و وارستگی و پاکی شهره دیار شد. اینک در آستانه چهل سالگی با کوله باری از خردپیشگی و درایت، تفکر و عبادت، بازرگانی و تجارت، شبانی و رعایت و نشان پرافتخار«امانت»، برای ابلاغ رسالت در میان مردم ظاهر شد، شوری در جانها ریخت و رستاخیزی به پا کرد. محمد(ص) برای این کار تدارک نظامی ندید و لشکرکشی نکرد، تنها سلاحش «شمشیر» بود که در دست دوست و دشمن بود؛ او با سرمایه«عقل» (ما أنت بنعمة ربک بمجنون) و جانمایه اخلاق (و إنک لعلی خلق عظیم) و بهره مندی از «رحمت» خداداد (فبما رحمة من الله لنت لهم) منشور آدمیت را مُهر کرد و خاتم زد. او با ندای جبرئیل مردم را حول محور «الله» و اسم «رب» جمع کرد؛ نظرهایی را که بر معبودهای خودساخته دوخته شده بود، به کانون علم و قدرت و حکمت متوجه ساخت و بدینسان افکار پراکنده یک جهتی گشت و اندیشه های متشتّت توحیدی شد؛ نگاههایی را که برای چراندن انعام به شتران و گوسفندان دوخته شده بود، به آسمان انداخت تا خورشید و ماه را رصد کنند و بر اوقات صلاة و صیام محافظت کنند و در کنار به دست آوردن قوتی برای تن، به پالایش جان بپردازند. «عن بعض الصحابه: صرنا رعاةالشمس و القمر بعد ما کنّا رعاة الابل و الغنم و البقر» (بحارالانوار، جلد ۷۹، صفحه ۳۵۱) و اینگونه عقول خفته را بیدار کرد.
از گفتنی ها این که هر چند عقلِ کل بلکه کلِ عقل بود، هیچگاه با کُنه عقل خویش با مردم سخن نگفت: «ما کلّم رسول الله العباد بکنه عقله» (کافی، جلد ۱، ص۲۳) بلکه بر اساس عقل مخاطب و ظرفیت او با او به گفت وگو پرداخت و مأموریتش را در این زمینه به مردم یادآور شد: «إنا معاشرالأنبیاء امرنا أن نکلم الناس علی قدر عقولهم». و همین ظرفیت شناسی یکی از رموز موفقیت او بود. ساختارهای قبیله ای را فرو ریخت و «امّت» را شکل داد، آن هم بهترین امّت را «کنتم خیر امة اخرجت للناس».
در ظرف ۲۳ سال اموری را سامان داد که به سامان رساندن هرکدام سالها وقت میبرد و روحیاتی متفاوت و بعضاً متضاد را میطلبید؛ دلهای مردم را به یکدیگر مهربان کرد و کینه هایشان نسبت به یکدیگر را زدود؛ «عُنف» آنان را به «لطف» و قهرشان را به «مهر» تبدیل کرد.
«دو قبیله کاوس و خزرج نام داشت           یک ز دیگر جام خون آشام داشت
کینه های کهنه شان از مصطفی            محو شد در نور اسلام و صفا»
اینکه کسی بتواند پراکندگی های اعتقادی را جمع کند و برای جامعه دین واحد به ارمغان بیاورد به گونه ای که باورهای پیشین منسوخ گردد و قلوب را تسخیرکند به گونه ای که نامش با عظمت برده شود، از شگفتی های بعثت است. او در قرآنش برای رسالتش اهدافی را مشخص کرد: ۱-قیام انسانها به عدالت ۲-نشان دادن آیات الهی ۳-تعلیم کتاب و تبیین واقعیات نظری عالم هستی ۴- حکمت، که باید ها و نبایدها را در مسیر تکامل بشر و «شدن» او فرا روی او می نهد ۵-امر به نیکیها و نهی از بدیها ۶-برداشتن زنجیرهای گرانی که روان آدمی را آزار میدهد و بر او سنگینی میکند.
قانونمند کردن جامعه و همه را تحت برنامه واحد جمع کردن و به هرج و مرج در جامعه بحران زده پایان دادن، بخشی دیگر از کارنامه نورانی بعثت است.
او با این اهداف بلند، قومی را از یوغ بردگی و بندگی رهانید، آتش اختلافات را خاموش ساخت و با تفرعنهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی مبارزه کرد و نفی سلطه هوای نفس بر فرد و طرد تحکم طاغوت بر جامعه و حاکم کردن افراد بر سرنوشت خویش را دکترین خود قرار داد. «بعثت لاتمم مکارم الأخلاق» (بحارالأنوار، ج ۱۶، ص۲۱۰) «إن الله بعثنی أن اقتل ملوک الدنیا و أجُرَّ المُلک الیکم» (بحارالأنوار، ج ۱۸، ص۳۴)
و اینها همه دست آورد بعثت پیامبر امّی و نگار مکتب نرفته و درس ناخوانده ما است:
نگار من که به مکتب نرفت و خط ننوشت           به غمزه مسئله آموز صد مدرس شد
راستی چیست این سقف بلند (انسان والامرتبه) ساده(امّی) که بر بلندای تاریخ ایستاده و پرُنقش جلوه کرده و شورشی در عالم و آدم انداخته، و بنا دارد تا قیام قیامت دلربایی کند و جان مشتاقان را به سوی خود کشاند و به خدا برساند؟!
آری او «محمد(ص)» است که پیش از آنکه «رسول خدا» باشد، «امین خلق خدا» بود. اکسیر اعظمی که کیمیاگری کرد و از شوره زار عربستان بوستان «آدمیت» برآورد و تفسیر انسانیت را در دو کلمه قرار داد: «پرستش حق» و «پرستاری خلق»:
«فرمانبر خدا و نگهدار خلق باش               این هر دو قرن اگر بگرفتی سکندری»
اینک ماییم و این میراث گرانبها و مسئولیت بس سنگین در پاسداشت آن:
«روزگاری شد و کس مرد ره عشق ندید          حالیا چشم جهانی نگران من و توست»
و السلام

48