علی حق: حسین راغفر، مدرس اقتصاد دانشگاه الزهرا، متخصص مسایل رفاه و تامین اجتماعی و محقق حوزه فقر در اقتصاد ایران است. او در بخشی از دوران ریاست جمهوری محمد خاتمی مشاور وزارت رفاه و تامین اجتماعی بود و خط فقر در تهران را بر اساس تازه ترین متدولوژی مورد استفاده در کشورهای توسعه یافته تخمین زد. او در گفت و گوی حاضر تجربه های جهانی توزیع مستقیم یارانه، پیش شرط های تحقق اهداف رفاهی آن و کاستی های ساختاری روش مورد نظر دولت نهم برای توزیع نقدی یارانه ها را تحلیل کرده است.
طرح توزیع نقدی یارانه ها هم اکنون در کدام کشورهای در حال توسعه به طور موفق در حال اجراست؟
طرح توزیع نقدی یارانه ها در برزیل و مکزیک به طور نسبی با موفقیت در حال انجام است. در قالب این طرح به خانوارهای فقیر پرداخت نقدی صورت می گیرد.
هدف از این طرح هم رفع فقر در میان خانواده های فقیر است.
موفقیت این طرح به چه معناست؟ آیا صرفا با توزیع نقدی یارانه فقر از میان رفته است؟
در این کشورها رفع فقر به عنوان پدیده ای بلندمدت نگریسته شده است. بر همین اساس پرداخت به خانوارها با هدف توانمندسازی فرزندان این خانواده ها صورت می گیرد. یعنی محور طرح کمک به تحصیل و بهداشت کودکان و رفع مظاهر کار کودکان است. لذا تصور بر این است که تحصیل فرزندان سالم در آینده مانع از فقیر شدن آنها می شود و توانمندسازی آنها در آینده به رفع فقر در خانواده هم کمک می کند.
همانطور که می دانید یکی از نقایص توزیع نقدی یارانه ها احتمال محقق نشدن اهداف این توزیع به دلیل انحراف در نحوه هزینه کرد آن از سوی دریافت کنندگان است. این معضل در این کشورها چگونه رفع شده است؟
اساسا در این کشورها شرط پرداخت یارانه هزینه کرد آن در تحصیل و بهداشت کودکان است و این هدف از طریق دریافت گزارش های مستمر از مراکز بهداشت و آموزش و پرورش کنترل می شود. با کوچک ترین انحرافی توزیع یارانه قطع می شود.
گستردگی این توزیع یارانه و پراکندگی فقر در کشورهای در حال توسعه چگونه در برزیل و مکزیک کنترل شده تا تمام مشمولان در برگرفته شوند و کنترل شوند؟
در این کشورها سیستم بانکی گسترده وجود دارد و همچنین نظام آموزشی و تامین اجتماعی منظم و مراکز بهداشتی کافی وجود دارد. مساله ای که در ایران وجود ندارد. به همین خاطر توزیع و کنترل یارانه ها میسر است. این در شرایطی است که نظام اطلاعاتی مورد نیاز اجرای طرح در این کشورها وجود دارد.
اجرای این طرح چگونه انجام می شود تا مشمولان دچار گریز از کارکردن و خدشه دارشدن فرهنگ کار در میان فقرا و مشمولان دریافت یارانه نشود؟
در ابتدای امر که اجرای این طرح کوتاه مدت است به این معنا که در پایان هر دوره 6 تا 9 ماه تمدید می شود. در کشورهای توسعه یافته که توزیع یارانه بیشتر در قالب اعطای کمک های تامین اجتماعی به بیکاران است، دوره دریافت محدود است و دائمی نیست. البته در این کشورها بخشی از توزیع از طریق دفاتر پستی انجام می شود.
امکان سوء استفاده و بروز فساد در توزیع نقدی یارانه چگونه کنترل می شود؟
در اقتصادهای توسعه یافته تمام دریافت های مالی افراد از طریق سیستم مالیاتی نظام مند کنترل و ردگیری می شود و به محض احراز این امر که مشمول طرح درآمد دیگری دارد، پرداخت انتقالی دولت قطع می شود.
اما در ایران این نگرانی وجود دارد که حتی مراکز نظارتی هم دچار فساد شوند و خطای این که برخی افراد غیر مستحق مشمول شوند وجود دارد. آیا این مساله در این کشورها رخ نمی دهد؟
یک تفاوت ساختاری میان ایران و این کشورها وجود دارد و آن مالیات محور بودن آنها و نفت محور بودن ایران است. در یک نظام مالیات محور پرداخت دولت از محل مالیات اخذ شده از مردم است. پس یک نظام کنترل دولت و دریافت کنندگان یارانه از سوی پرداخت کنندگان مالیات وجود دارد. همچنین سوء استفاده در این کشورها جرم و مذموم است. همسایه ای هم نمی تواند سوئ استفاده همسایه اش را از پرداخت مالیات خود ببیند. البته اطلاعات ریز ودقیق هم در اختیار سازمان تامین اجتماعی این کشورها وجود دارد.
در ایران هم اطلاعات خانوارها جمع آوری شده است. آیا این اطلاعات کفایت نمی کند؟
در ایران فهم سیاستگذاران از اطلاعات غلط است. هم اکنون گفته می شود که به 70 درصد 7 دهک درآمدی کشور یارانه پرداخت می شود. ولی آیا تنها اطلاعات مالی خانوارها برای تشخیص مشمولان کافی است؟ توجه کنیم که در کشورهای توسعه یافته فقر مطلق از میان رفته است. همچنین مظاهر فقر در خانوارهای حتی با درآمد یکسان و بعد همسان تفاوت دارد. مثلا یک خانوار 5 نفره که یک فرزند معلول دارد با خانواده 5 نفره ای که ندارد، نیازمندی متفاوتی دارد. اما در ایران بودن در نظر گرفتن هزینه های خانوارها فقط درآمد و دارایی آنها مدنظر قرار گرفته است. همچنین وقتی طرحی با عنوان توزیع رانت عمومی مطرح می شود طبیعی است که مردم اطلاعات غلط مالی به دولت می دهند و عده ای بودن استحقاق مشمول می شوند و به دلیل پراکندگی بالای فقر در ایران بخشی از فقرا مشمول نمی شوند. به دلیل دریافت اطلاعات ناقص دهک های بالا بیشتر از دهک های پایین که هزینه ها و نیازمندی بیشتری دارند، از یارانه ها بهره مند می شوند. همچنین ما شبکه اطلاعات ملی و مالیاتی نداریم که مشمولان قابل ردگیری باشند. بنابراین در ایران توزیع یارانه ها تنها توزیع رانتی دیگر است که آثار تخریبی و تورمی بالایی دارد و فرهنگ و اخلاق کار را در ایران نیازمند توسعه نابود می کند.
توزیع یارانه نفتی در کشورهای نفت خیز مشابه ایران چه تجربه ای را به دنبال داشته است؟
در کشورهای نفت خیز با جمعیت کم توزیع درآمد نفت بدون هدف حمایتی توزیع شده است. در این کشورها نفت ثروت ملی تلقی می شود و این ثروت بین مردم تقسیم می شود. حتی گذشته از برخی کشورهای حاشیه خلیج فارس در آمریکا و کانادا هم این گونه توزیع ها در ایالت های نفت خیز صورت گرفته است. با افزایش درآمد نفت سهم خانوارها پرداخت شده ولی این طرح بسیار محدود انجام شده است. در مجموع تجربه جهانی نشان از تخریب اقتصاد در صورت توزیع بی هدف یارانه ها دارد، درست شبیه آن چیزی که در ایران انجام می شود که هیچ هدف رفاهی و اجتماعی را سیاستگذاران دنبال نمی کنند و فقط جلوه های پوپولیستی آن نمود دارد. این طرح بودن مدت در جامعه نفتی مثل ایران فقط موجب ضربه زدن بیشتر به اخلاق کار و توسعه تنبلی در میان دهک های پایین که با شوک درآمدی رو به رو می شوند، خواهد شد.
نظر شما