۰ نفر
۲۷ مرداد ۱۳۹۰ - ۲۰:۰۴

این نوشته مروری است بر آنچه که در سه چهار سال اخیر در باره شیعه شناسی در جهان عرب انتشار یافته است. صد البته آثار مربوط به شیعه در همین دوره فراوان است، اما آنچه گزارش آن در اینجا آمده، صرفا بر اساس کتابهای این حوزه در یک محموله خریدی است که اخیرا از لبنان وارد ایران شده است.

بازار کتاب های مربوط به شیعه در کشورهای عربی به ویژه کشورهای حوزه خلیج فارس و همین طور لبنان، سوریه و عراق بسیار داغ است. این کتابها در هر دو سوی نوشته می شود. رویکردهای موجود در آنها برخی برگرفته از احساسات مذهبی و به عبارتی ردیه نویسی است، برخی علمی و آکادمیک و به هدف شناخت بهتر شیعه است، برخی به هدف اصلاح گری و تعریف و تبیین گرایش های تازه اصلاحی در تشیع یا تسنن و برخی هم صرفا گزارش های تاریخی است. این کتاب ها، گاهی به عنوان پایان نامه در دانشگاه های نوشته می شود، و زمانی محققان آزاد و مستقل یا وابسته به مراکز پژوهشی به بحث در این باره می پردازند. شماری از مبلغان دینی نیز از زاویه دید خود به این مبحث می پردازند. هرچه هست، داغی این بازار، امری بدیع است و عمده آن از پس از انقلاب اسلامی، و بخش اعظم آن پس از تحولات عراق و لبنان و قدرت گرفتن شیعه همزمان با باز شدن درهای کشور عراق فراهم آمده است.
آنچه در سعودی در باره شیعه یا به عبارتی در رد بر شیعه منتشر می شود، رنگ ردیه نویسی تند دارد. در عراق کتابهای مدافعانه توسط محققان جدید دانشگاهی فراوان نوشته می شود. آثار انتقادی ـ اصلاحی گاهی در اروپا و زمانی در لبنان انتشار می یابد.
شمار قابل توجهی از این کتاب ها، تحقیقات تاریخی - جغرافیایی در حوزه تشیع است. این که در کدام منطقه و از چه زمانی شیعه بوده و چه ویژگی هایی داشته است. حتی آثاری در باره برخی از اقوام خاص شیعی مانند خوجه ها انتشار می یابد. به هر روی، تنوع واقعا زیاد و خیره کننده است به طوری که حتی جمع آوری این کتاب ها امری دشوار است.
این روزها، یک مجموعه قابل توجه کتاب از لبنان و سوریه توسط دوست عزیزم آیت الله محمد مهدی معراجی به ایران انتقال یافت. جناب معراجی حق بزرگی بر سر انتقال کتابهای سودمند عربی به ایران دارد و هر بار در حج یا مسافرت به کشورهای عربی، حجم سنگینی از کتاب های تازه نشر یافته را به ایران منتقل می کند. این علاوه بر خرید های گسترده کتابهای عربی است که در ایام نمایشگاه از ناشران موجود در آن نمایشگاه دارد. بیشتر این کتاب ها نصیب دارالحدیث وابسته به آیت الله ری شهری، کتابخانه مرکز تحقیقات حج زیر نظر حجت الاسلام و المسلمین قاضی عسکر، کتابخانه تخصصی حدیث وابسته به دفتر آیت الله العظمی سیستانی و با مدیریت خود آقای معراجی و شماری هم برای کتابخانه مجلس و حتی کتابخانه تاریخ قم می شود. آقای معراجی عضو هیئت امناء کتابخانه مجلس بوده و این کتابخانه را هم از خریدهای خوب خود بی نصیب نمی گذارد.
با نگاه به محموله اخیر تلاش کردم برخی از کارهای جدیدی را که در حوزه تشیع بوده رصد کرده گزارشی بدهم تا روشن شود وقتی ادعا می کنم بازار کتاب های شیعه شناسی داغ است، حرف بیراهی نگفته ام. البته در گزارش سفر عمره، چندین اثر جدید را معرفی کردم. آثاری که در باره تشیع در سوریه، عراق و کشورهای حوزه خلیج فارس بود.
به طور کلی باید عرض کنم پس از گشوده شدن دروازه های عراق، اطلاعات و اخبار زیادی از بخشی از تاریخ شیعه که در این حوزه جغرافیایی شکل گرفته بود، آشکار گردید. بسیاری از کتابهای خطی برجای مانده به دست آمد، کتابهای فراوانی در باره نجف نوشته شد، و آثار و اسناد فراوانی از علمای عراق انتشار یافت. پیش از آن که به آن محموله کتاب مورد اشاره بپردازم در باره یک مجله خوب عراقی با نام «الارشیف» صحبت کنم. مجله ای که شماره پنجم آن به تازگی در آمده و طلبه ای جوان به نام سلیم الجبوری که در عراق و لبنان زندگی می کند آن را آماده می کند. فردی آشنا با مبانی تاریخی، علاقه مند به جمع آوری عکسهای تاریخی، اسناد و همین طور گزارش های خوب تاریخی. این مجله حاوی تعدادی مقاله سودمند در حوزه عراق و تاریخچه نجف و علمای آن است و غالبا برگ های تازه ای را از مفاخر شیعی و جز در آن ملاحظه می کنیم. پشت جلد کتاب عکس اسد حیدر را با عبدالزهراء الخطیب زده که عکسی درجه یک است. تصویری از سید محمود شاهرودی ـ رئیس سابق قوه قضائیه ـ با شهید محمد باقر صدر در آن به چاپ رسیده و بسیاری از تصاویر دیگر. در همین شماره مقالاتی در باره برخی از کتابخانه های عراق و همین طور خاندان صدر عراق دارد. در واقع جزء جزء‌ مطالب آن برای شناخت مفاخر شیعی، مجلات شیعی، و آثار و مقالات و کتابهای شیعی سودمند است.
اما برخی از کتابهای تازه در حوزه تشیع. چندین اثر جدید در باره تشیع در عربستان سعودی چاپ شده که یکی از آخرین آنها کتاب «الشیعة السعودیون» از ابراهیم الهطلانی است. این کتاب دو سال پیش توسط انتشارات ریاض الریس منتشر شده تشیع را از کهن ترین روزگاران یعنی صدر اسلام در جزیره العرب تا دوره اخیر دنبال کرده است. آخرین بخش های شیعه در مدینه، شیعه در نجران و حتی شکل گیری حزب الله سعودی است.
کتاب «التشیع بین السیاسة و التاریخ و الواقع، العراق نموذجا» از مختار الاسدی است که توسط دارالکتب العراقیه همین امسال یعنی 2011 منتشر شده است. این کتاب ناظر به کتاب عمر و التشیع حسن العلوی است و حسن العلوی که از بعثی های سابق است که از دست صدام گریخت و سالها در سوریه بود، در کتاب یاد شده، نگاه تازه ای به دیدگاه های شیعه آن هم به صورت انتقادی دارد. حسن العلوی خود مؤلف کتاب الشیعة فی العراق است که یکی از نخستین اثاری بود که در مظلومیت شیعه در عراق نوشته شد و در آن نشان داد که دولت بعثی چه ستمی بر شیعیان روا کرده است. این مختار الاسدی کتابی هم با نام «سب الصحابه و الفتن الطائفیة بین الموجبة‌ الجزئیة و السالبة الکلیه»‌ دارد که همین امسال چاپ شده و گفته شده است که گفتگوهایی با برادران سنی بوده است.
احمد القبانچی یکی از اصلاح طلب های شیعی است که برخی از آثارش مورد انتقاد شماری از علمای سنتی در حوزه قرار گرفت. کتاب تهذیب احادیث الشیعه او دو سال پیش توسط مؤسسه الانتشار العربی در 440 صفحه انتشار یافت. وی در این کتاب، نگاهی انتقادی به شماری از احادیث دارد و آنها را نادرست می شمارد. شکل معتدلانه این نگاه سابقا توسط مرحوم تستری در الاخبار الدخلیه یا توسط آقای بهبودی در صحیح الکافی وجود داشت. بدون تردید کتاب برای اهل علم کتابی مهم و قابل تأمل است و می تواند مورد نقد و ارزیابی قرار گیرد.
کتاب دیگر با عنوان «الشیعة و ظلم السلاطین، من فتنة السقیفة الی هدم القبتین» مروری است بر ظلم و ستمی که در طول تاریخ حاکمان به نام مسلمان نسبت به شیعیان روا داشته اند. این کتاب توسط محمد محمود المنداوی نوشته شده و دار المحجة البیضاء آن را دو سال پیش منتشر کرده است.
کتاب «الانبعاث الشیعی»‌ ولی نصر پسر سید حسین نصر است که عنوان لاتین آن The Shia Revival است به مطالبی مانند شکل گیری سیاسی شیعه، نقش امام خمینی و عراق اولین دولت عربی در آن پرداخته شده است. این کتاب را مختار الاسدی عربی کرده و توسط دارالکتب العراقیه همین امسال یعنی 2011 منتشر شده است.
کتاب «شیعة‌ جبل عامل و نشوء الدولة اللبنانیة» از خانم تمارا چلبی دختر احمد چلبی سیاستمدار معروف عراقی نوشته شده و قبلا بنده، معرفی کوتاهی از آن در فارسی برای آن نوشته ام. کتاب دوره مهمی را که عبارت از دوره بازیابی هویتی شیعه در لبنان است، مورد بحث قرار داده و بحث را تا اوائل دوره جدید یعنی سید شرف الدین و امام موسی صدر آورده است. این کتاب در 2010 توسط دارالنهار منتشر شده است.
کتاب «الشیعة و محنة الاختلاف فی العقل العربی» از عبداللطیف الحرز است که همین امسال در 230 صفحه توسط دارمحجة‌ البیضاء منتشر شده است. نگاه این کتاب عمدتا به جنبه های فکری شیعه و سهم آن در عقل عربی معاصر است.
کتاب «میتافیزیقا عاشوراء» هم توسط طراده حماده به تازگی نشر شده و ضمن آن به اهمیت نقش عاشوراء در ساختار و سازمان فکری شیعیان در همه گروه ها و نقاط پرداخته شده است. کتاب یاد شده در سال 2005 منتشر شده است!
کتاب «الفاطمیون و القدس، جهاد الفاطمیون فی مواجهة‌ الغزو الصلیبی»‌ اثری است که در باره نقش دولت فاطمی در مبارزه با صلیبی ها نوشته شده است. مبدع این بحث در دوره جدید حسن الامین بود که آثاری هم در این باره نوشت. علت اصلی این توجه، غفلت مورخان سنی از اهمیت نقش فاطمیان در این ماجرا به دلیل تعصبات مذهبی بود. این کتاب توسط احمد راسم النفیس عالم مصری شیعه شده در 260 صفحه نوشته شده است. همین نویسنده به تازگی کتابی هم با عنوان «الامام علی بن ابی طالب مفسرا» نوشته که آن هم توسط دار المحجة البیضاء منتشر شده است. راسم النفیس به تازگی (2010) کتابی هم با عنوان «نقض الوهابیه» نوشته است. طبیعی است که با گستره عظیمی از کتابهای ضد شیعی در عربستان، در این سوی نیز واکنش نشان داده می شود.
تحقیقات تازه ای گرچه نه چندان عمیق هم در باره علویان سوریه انتشار یافته است. کتاب «المسلمون العلویون» توسط شیخ علی سلیمان نوشته شده و ضمن آن باورهای فکری علویان مورد نقد و تحلیل قرار گرفته است. این کتاب در سال 2008 منتشر شده است.
پرداختن به تاریخ نجف، به لحاظ تاریخی، علمی و اجتماعی موضوعی است که نجفی ها در چند سال اخیر به آن توجه شایسته ای نشان داده اند. این آثار نیز به نوعی آثاری است که مباحث شیعه شناسی را در بطن خود جای داده است. کتاب «تاریخ النجف الاجتماعی» توسط عبدالستار شنین الجنابی در 662 صفحه توسط انتشارات الذاکره با چاپی بسیار نفیس منتشر شده است.
کتاب «رؤی فی القضایا الشیعیة المعاصرة»‌ کتابی است که توسط رائد القاسم در سال 2007 نوشته شده و ضمن آن فرهنگی سیاسی و اجتماعی شیعه در دوره اخیر مورد بررسی قرار گرفته است. با این که چاپ این کتاب اندکی قدیمی است، اما بنده تاکنون ندیده بودم.
اما یکی از مفصل ترین کارها در باره وضعیت تشیع، انتشار شش شماره از مجله الموسم توسط محمد سعید طریحی است که طی سی سال گذشته، بخش قابل توجهی از محتوای این مجله بلکه همه آن را به معرفی آثار و مفاخر و تاریخ شیعه اختصاص داده است. این شش شماره اخیر در باره تشیع در شامات است و بنابرین هر آنچه که به نوعی مربوط به تاریخ شیعه در منطقه سوریه، لبنان و مناطق دیگر شامات می شود در این کتاب درج شده است. این مطالب برخی تاریخی مربوط به حمدانیان، شاعران قدیمی شیعه، عالمان کهن، حوزه های علمیه جبل عامل و برخی جدید مربوط به حوزه سید محسن امین، و حرکت های شیعی معاصر در آن نواحی است. این شش شماره در سه مجلد کتاب با عنوان «معالم الشام و اعلامها، تاریخ التشیع فی بلاد الشام» منتشر شده است. مرور بر محتوای این سه جلد خود یک مقاله بلند می خواهد که باید انجام شود.
این ها گوشه ای از آثاری بود که طی چند دقیقه توانستم از آن مجموعه ملاحظه کنم و نیم ساعتی را برای نوشتن این گزارش به آنها اختصاص دهم.

عصری که ما در آن زندگی می کنیم طبعا عصر بروز و ظهور شیعه است. شیعه یک بار دیگر هم در قرن چهارم تا اوائل قرن پنجم قدرت زیادی پیدا کرد و دولت های شیعی یا حامی تشیع فراوان بودند. اما مع الاسف به دلیل نپرداختن به بنیادهای فکری، نداشتن سیاست های درست، و تمایل به افراط گرایی نتوانست دوام بیاورد، مسائلی که برخی از نشانه های آن را امروزه هم می بینیم. این درسی است برای شیعه که آیا می تواند به درستی از شرایطی که فراهم آمده است، به نفع اسلام و تشیع استفاده کند یا آنکه برخی از بازی های افراطی، ممکن است همان سرنوشت را برای شیعه رقم زند؟

 

برای دسترسی سریع به تازه‌ترین اخبار و تحلیل‌ رویدادهای ایران و جهان اپلیکیشن خبرآنلاین را نصب کنید.
کد خبر 168605

نظر شما

شما در حال پاسخ به نظر «» هستید.
7 + 9 =