تا آن زمان چنین مواضعی از دشمن در جبهه‌های جنگ دیده نشده بود و عدم پیش‌بینی آن، باعث شد تا رزمندگان، نتوانند جهت جغرافیایی خود را یافته، بنابراین در این موانع و خاکریزها سرگردان شدند. با عدم موفقیت آنها، نیروها دوباره به مواضع خود بازگشتند.
با توجه به شناسایی انجام شده در این ناحیه، این عملیات یک بار دیگر در شب هم تکرار شد که موفقیتی در بر نداشت. در مجموع می‌توان گفت که عملیات رمضان در شرق بصره در پنج مرحله انجام شد. به جز مرحله اول که در خط پدافندی دشمن، شکاف ایجاد شد و دشمن با اجرای پاتک به یگان مربوطه، آسیب و خسارات زیادی وارد کرد، در مراحل بعدی، نفوذ در عمق مواضع دشمن، برای رزمندگان اسلام امکان پذیر نشد. به هر حال عملیات رمضان که در 5 مرحله طرح ریزی شده بود با حدود 6 بار حمله به منظور رسیدن به اهداف مرحله اول و رفتن به مرحله دوم، نتیجه‌ای به بار نیاورد.
دعوت امام خمینی(ره) از مردم عراق برای قیام
همزمان با عملیات رمضان، امام خمینی در تاریخ 23 تیر 1361 برابر با 22 ماه مبارک رمضان 1402 در پیامی خطاب به ملت مظلوم در بند عراق، اعلام کردند: «اکنون که برادران مجاهد شما در دفاع از میهن خود و دفع حملات دشمن اسلام، مجبور شدند به خاک عراق بیایند تا به خواست خداوند متعال، ملت ستمدیده عراق را از شرّ حزبی که در طول سلطه غیر مشروعش بر کشور اسلامی، آنچنان ضربه‌ها به این ملت شریف وارد کرده که قابل شمارش نیست، نجات دهند.... به پا خیزید و با برادران صمیمی خود دست اخوت اسلامی دهید و این حکومت ستمگر را از صحنه خارج کنید و خود، با تضمین خود حکومت اسلامی دلخواه را تشکیل دهید.
ملت عزیز عراق، اکنون که برادران شما با فداکاری، جان بر کف برای حفظ میهن خود و نجات برادران عزیز در بند خود به سوی شما آمده‌اند، قیام کنید و با الهام از اسلام بزرگ بر دشمنان اسلام بتازید که برادران عزیز شما و ملت شریف ایران از پشت جبهه‌ها به جبهه می‌آیند و با کمک شما عزیزان و برادران ایمانی، این غده‌های سرطانی را از قلب یک کشور اسلامی بیرون ریخته و ملت شریف عراق را بر سرنوشت خود، حاکم می‌گرداند. ای اهالی غیور بصره به استقبال برادران مومن خود بیایید و دست ستمکار عفلقی‌های کافر را از بلاد خود کوتاه کنید. ای اهالی محترم اعتاب مقدسه، ای جوانان غیور که در هر فرصت بر این ناپاکان تاخته‌اید، فرصتی را که خداوند به شما عنایت نموده غنیمت شمارید و مردانه قیام کنید و سرنوشت خویش را به دست گیرید.
ای ارتشیان گرفتار حزب کافری که برای هواهای نفسانی خویش، جوانان شما را به قربانگاه فرستادند، برادران ما برای نجات شما آمده‌اند و با فداکاری و توکل به خدای تعالی، این رژیم کافر و ستمگر را به جهنم می‌فرستند. شما عزیزان دربند به پا خیزید و خود و میهن خود را با کمک برادران ایرانی خود نجات دهید و نگذارید مقدرات کشورتان در آمریکا طرح‌ریزی شود و شما ای برادران و جوانان ایرانی، به کمک برادران رزمنده خود بشتابید که این لحظه از حساسترین لحظات سرنوشت‌ساز است. یا پیروزی اسلام بر کفر عفلقیان و یا خدای نخواسته اگر غفلتی و یا اهمالی شود، شکست اسلام و ننگ ملت برای همیشه و هیهات که شما جوانان غیور زیر بار ذلت بروید.
پس تکلیف اسلامی و میهنی شما اقتضا دارد که به سوی جبهه‌ها جوانمردانه هجوم آورید و بکوشید تا جامه ذلت نپوشید و بدانید که روحیه ارتش عراق به کلی از دست رفته است و اسلام، امروز احتیاج به شما جوانان برومند دارد. به سوی نبرد با کفر بشتابید و برادران عراقی خود را نجات دهید و برادران جان بر کف رزمنده جمهوری اسلامی را کمک کنید که فردا دیر است. از خداوند متعال نصرت اسلام و مسلمین را خواستارم»8. گرچه این پیام از رسانه‌های ایران منتشر شد، ولی اطلاعی از میزان آگاهی مردم عراق از این پیام در دست نیست و در مجموع واکنشی از سوی آنان مشاهده نشد.
نتایج عملیات
عملیات رمضان موجب شد تا بخشی از قوا و تجهیزات دشمن، منهدم شده و به یگان‌های آن هم تلفات وارد شود. در این عملیات حدود 250 کیلومتر مربع از خاک ایران آزاد شد و 80کیلومتر مربع از خاک عراق نیز به تصرف قوای خودی درآمد9. تیپ‌های 96، 12، 43 پیاده و نیز تیپ 88 مکانیزه و تیپ 55 مختلط از ارتش بعثی تا حدودی منهدم گردیده و حدود 6400 نفر از نفرات دشمن کشته و زخمی شدند و 1315 نظامی بعثی نیز به اسارت درآمدند. 650
دستگاه تانک و نفربر و 150 دستگاه انواع خودرو نیز منهدم شد و 100 دستگاه تانک و نفربر و مقادیر زیادی جنگ افزار و مهمات نیز به غنیمت رزمندگان اسلام درآمد. یگان‌های خودی هم متحمل تلفات زیادی شدند. بسیاری از رزمندگان اسلام از جمله محمد حسن علایی، در این عملیات که در تابستان داغ خوزستان انجام گرفت، به شهادت رسیدند. سپاه پاسداران در تاریخ 10/5/1361 شمار شهدای عملیات رمضان را 1580 نفر و مجروحان را 10205 نفر و شمار مفقودین و اسرا را 2103 نفر اعلام کرد10.
علل ناکامی عملیات
برای شکست عملیات رمضان می‌توان دلایل متنوع و متعددی را برشمرد. برخی از فرماندهان از جمله فرماندة وقت سپاه معتقدند که چنانچه عملیات رمضان حدود 2 هفته زودتر از زمان اجرا شده، انجام می‌شد، توأم با موفقیت بود؛ زیرا دشمن برای تکمیل اقدامات مهندسی و توسعة استحکامات خود، فرصت کافی نداشت و با استفاده از ضعف‌های موجود خطوط پدافندی ارتش عراق، رزمندگان اسلام می‌توانستند به سرعت در عمق مواضع دشمن نفوذ کنند. دو عامل در تأخیر عملیات رمضان مؤثر بود: اول مباحثی که راجع به ورود ایران به خاک عراق مطرح شده بود و دوم هم حادثه حمله اسرائیل به لبنان11.
به هر حال عدم موفقیت در این عملیات می‌تواند دلایل زیادی به شرح ذیل داشته باشد:
1- اطلاعات ناقص
به دلیل فرصت کم برای انجام شناسایی‌ها و نبود عکس هوایی به موقع، در این عملیات امکان کسب اطلاعات کافی از مواضع، استحکامات، موانع و چگونگی آرایش پدافندی جدید واحدهای ارتش بعثی فراهم نشد. اطلاعات نیروهای خودی از عمق مواضع ارتش عراق نیز کافی و دقیق نبود. شناسایی‌ها در این منطقه، به گستردگی عملیات‌های سابق انجام نگرفته بود.
بنابراین در حین اجرای عملیات بود که رزمندگان اسلام متوجه عمق مشکل احداث مواضع جدید مثلثی شکل برای واحدهای زرهی دشمن شدند. این سنگرهای جدید تانک، هم موجب محافظت تانک‌ها در برابر سلاح‌های ضد زره خودی می‌شد و هم رزمندگان پیاده را در درون فضای خود دچار سردرگمی می‌کرد. ارتش عراق موانع مثلثی شکل را 8 کیلومتر دورتر از دژ مرزی احداث کرده و مواضع اصلی دفاعی خود را در آنها قرار داده بود.
این یک ریسک بزرگ برای ارتش عراق بود، ولی این تاکتیک موجب می‌شد تا نیروهای اصلی دفاعی عراق دور از دسترس نیروهای مهاجم ایرانی قرار گیرند و غافلگیری آنها در هر شرایطی از بین برود. از سوی دیگر حداکثر میزان پیشروی نیروهای پیاده ایران در یک شب به طور متوسط 8 کیلومتر بود. بنابراین ارتش عراق با این شیوه می‌توانست از صبح پس از شروع عملیات با نیروهای آسیب ندیده و آماده به جنگ، با رزمندگان ایران وارد درگیری شود. ارتش عراق این تجربه را از عملیات‌های گذشتة ایران به دست آورده بود.
2- عجله در طرح‌ریزی عملیات
به نظر می‌رسد که طرح ریزی عملیات با سرعت انجام گرفته بود و بنابراین به موانع احداث شده در مواضع یگان‌های دشمن، دقت کافی نشده بود. از سوی دیگر مانور عملیات، انجام یک تک جبهه‌ای بودکه طرح درستی نبود.همچنین بسیاری از عوامل موجود در زمین منطقه عملیات برای فرماندهان و رزمندگانیگانها، ناشناخته باقی مانده بود. برای مثال با توجه به استحکامات و موانع انبوه، نباید حمله از محور شلمچه در دستور کار قرار می‌گرفت، بلکه باید در طرح مانور، قرارگاه نصر به عنوان دنبال پشتیبان قرارگاه فتح در نظر گرفته می‌شد و بلافاصله از محور قرارگاه فتح توسعه عملیاتی صورت می‌گرفت.
از سوی دیگر به علت آماده نشدن کامل پاسگاه فرماندهی قرارگاه مقدم ارتش، یگان‌های شرکت‌کننده از ارتش در عملیات رمضان از پاسگاه فرماندهی یکی از یگان‌های درگیر هدایت می‌شدند و برقراری ارتباط فرماندهی عملیات با یگان‌های عمده درگیر به سختی انجام می‌شد. البته بعداً این اشکال برطرف شد.
3- کاستی‌های مهندسی
طرح ریزی و انجام عملیات رمضان بیش از اندازه بر توانمندی‌ها، فعالیت‌ها و انجام عملیات مهندسی رزمی متکی شده بود که از نظر تاکتیک یک نقطه ضعف به حساب می‌آمد. در بعضی از محورها باید همزمان با یگان‌های عمل کننده دستگاه‌های مهندسی به همراه نیروهای پیاده جلو رفته و خاکریز می‌زدند تا سپس رزمندگان در پشت آن خاکریز پدافند کنند. عدم پیش بینی دستگاه‌های مهندسی کافی موجب شد تا به موقع خاکریز مورد نیاز به منظور تأمین جناحین یگان‌های عمل کننده در قرارگاه
فتح، احداث نشود و نیروها بدون جان پناه در معرض پاتک دشمن قرار گیرند. از سوی دیگر ارتش عراق زمین شرق بصره را برای جنگ زرهی آماده کرده بود و مواضع مثلثی شکل احداث شده، موجب سردرگمی و کندی حرکت رزمندگان پیاده می‌شد. بنابراین موانع طبیعی مانند کانال ماهی و نیز مواضع مصنوعی احداث شده شرایط را برای دفاع نیروهای عراقی، بهتر فراهم آورده بود. می‌توان گفت زمین منطقه عملیات نسبت به عملیات‌های قبلی تغییر یافته و دشمن هم با تاکتیک جدید می‌جنگید.
4- گرمای شدید هوا و نداشتن قابلیت انعطاف در اداره عملیات و جابجایی نیروها
زمان اجرای عملیات رمضان در فصل تابستان و در اواخر تیر و اوایل مرداد ماه یعنی گرمترین فصل هوای خوزستان و در ایام ماه مبارک رمضان بود. در نتیجه شرایط آب و هوایی نامناسب موجب افزایش فشار زیادی بر توان جسمی رزمندگان می‌شد.
با توجه به مشکل پدید آمده برای قرارگاه فتح از جناح راست عملیات، نیاز به انتقال فوری نیروهای قرارگاه نصر به این منطقه بود. نداشتن قدرت تحرک، موجب تأخیر در رسیدن این نیروها به پای کار و در نتیجه فرصت یافتن دشمن برای استفاده از قوای احتیاط شد. باید توجه داشت که جناح چپ عملیات با آبگرفتگی بوبیان پوشیده شده بود و مشکلی در آنجا وجود نداشت و فقط باید مشکل جناح راست عملیات، حل می‌شد.
5- آمادگی ارتش عراق وعدم غافلگیری
پیش از آغاز عملیات رمضان،ارتش عراق فرض را بر این گذاشته بود که عملیات ایران در خارج از مرز‌ها و در تعقیب قوای متجاوز ادامه خواهد یافت. با فعالیتهای اطلاعاتی انجام شده، ارتش عراق از مکان و زمان عملیات تا حدود زیادی باخبر شده بود و توانسته بود تا حدود زیادی محور، استعداد نیروهای عمل‌کننده و اهداف عملیات را مشخص کنم12. پس از عملیات بیت‌المقدس، ارتش عراق بیکار ننشسته بود بلکه در شیوه‌ها و تاکتیک‌های دفاعی خود تغییراتی ایجاد و آنها را اصلاح کرده بود. از سوی دیگر، با اعلام اعدام افراد عقب‌نشینی کننده، رعب و وحشت در بین نیروهای عراقی ایجاد کرده بود.
همچنین ارتش بعثی، سازمان یگان‌های احتیاط و نیز قوای جیش الشعبی را به عنوان ابتکاری جدید برای مقابله با تهاجم نیروهای پیاده ایرانی بوجود آورده بود.با نپذیرفتن آتش بس از سوی ایران، ارتش عراق بیش از هر وقت احتمال حمله ایران به منطقه شرق بصره را می‌داد، زیرا این منطقه می‌توانست طبیعی‌ترین محور تهاجم قوای ایران باشد. بر همین اساس ارتش عراق، اقدامات همه جانبه‌ای را برای مقابله با حمله ایران تدارک دیده بود.
6- اسیر پیروزی عملیات بیت المقدس شدن و عدم‌تغییر اساسی در تاکتیک‌ها
احساس غرور از موفقیت در عملیات گذشته و اطمینان بالا نسبت به توانایی‌های خودی به خاطر پیروزیهای قبلی، موجب شد که احتمال امکان عدم موفقیت در این عملیات در ذهن فرماندهان، کاهش یابد. این وضع، موجب بروز نارسایی‌هایی در مقابله با دشمن شد به گونه‌ای که به طوری که برخی معتقدند غرور ناشی از پیروزیهای قبلی، صفا و معنویت عملیات قبلی را در این عملیات، کاهش داده بود. قوای ایران تحت تأثیر پیروزیهای عملیات فتح المبین و بیت المقدس با ضعف‌های خود به طور کامل آشنا نبوده یا آنها را نادیده می‌گرفته‌اند.
گرچه دشمن از نظر شیوه آرایش و نوع تاکتیک‌ها تغییر کرده بود، ولی نیروهای خودی از همان ابتکارات، شیوه‌ها و تاکتیک‌های قبلی برای برخورد با یگان‌های زرهی ارتش عراق، استفاده می‌کردند. این تاکتیک‌ها هم عمدتا برای ارتش عراق شناخته شده بود. در حین عملیات مشخص شد توانمندیهای ارتش عراق تا حد زیادی تغییر کرده و لشکرهای عراق همان یگان‌های سابق نیستند و کیفیت آنها افزایش یافته است.
7- تضعیف انگیزه‌ها
از آنجا که برخی از فرماندهان و رزمندگان فکر می‌کردند پس از فتح خرمشهر، عمده سرزمین‌های ایران آزاد شده است، بنابراین جنگ در این شرایط می‌تواند پایان یابد، بنابراین ابهام و تردید در مورد ادامه عملیات در خاک دشمن در بین برخی از رزمندگان ارتش و سپاه وجود داشت و انگیزه و روحیه جنگندگی مانند زمانی که قوای ارتش متجاوز در خاک ایران حضور داشتند، وجود نداشت. البته این دیدگاه چندان امکان ظهور و بروز را نداشت، زیرا فضای عمومی کشور و روحیة اغلب رزمندگان با ادامه جنگ تا سرنگونی صدام حسین موافق بود.
8ـ تصور نادرست ایران از وضع ارتش عراق و جنگیدن دشمن در زمین خود
ایران تصور صحیحی از واقعیت ارتش عراق نداشت. با عقب‌نشینی عراق به خطوط مرزی، آرایش دفاعی وی بهتر و خطوط مواصلاتی آن، کوتاهتر شده بود. عملیات بیت المقدس موجب شده بود تا احساس عدم انسجام و از هم گسیختگی ارتش بعثی عراق در ذهن برخی از
تصمیم گیرندگان صحنه عملیات و جنگ، شکل گرفته و اوضاع داخلی عراق، پس از فتح خرمشهر نابسامان ارزیابی شود. ارتش عراق مواضع خود را تقویت کرده بود و شرایط رزمی در داخل خاک عراق با شرایط رزمی در داخل خاک ایران تفاوت کرده بود ولی ایران هنوز با مؤلفه‌های پیشین برنامه‌ریزی می‌کرد و می‌جنگید. درحالی‌که ارتش عراق به‌طور مرتب از نظر جنگ‌افزار و تجهیزات در حال فربه شدن بود، ایران دائم از لحاظ لجستیکی در حال لاغر شدن بود. این امر عملاً موازنه و تعادل قوا را به نفع عراق برهم می‌زد. حضور ارتش عراق در خاک آن کشور موجب تسلط دشمن به جنگ در سرزمین خود شده بود.
از سویی قوای خودی با سرزمین جدیدی که مواضع و سنگرهای متفاوتی در آن احداث شده بود، عملیات خود را صورت می‌دادند. در این رابطه صدام حسین در سخنرانی مورخ 30/3/1361 خود گفت: «احساس سربازان و ارتشیان ما در هنگامی که از اراضی و حقوق خود دفاع می‌کنند با حالتی که در عمق مثلاً 80 کیلومتری سرزمین دشمن دارند. متفاوت است.»13
ارزیابی عملیات
عملیات رمضان، نتوانست به اهداف تعیین شده خود برسد و منطقه مورد نظر تصرف نشد. این عملیات، دستاوردهای مورد انتظار را در پی نداشت. در این عملیات، نیروهای ایران از پاسگاه زید و منطقه کوشک به طرف یک بیابان خالی از سکنه رفتند، ولی با استحکامات، موانع و مواضع مستحکم ارتش عراق برخورد کردند.
در این عملیات روحیه رزمندگان بالا و امکانات آنها هم نسبت به قبل افزایش پیدا کرده بود و دشمن هم در اضطراب روحی به سر می‌برد. ولی با این حال موفقیتی حاصل نشد زیرا دشمن در تاکتیک‌های دفاعی خود تغییراتی ایجاد کرده بود که فرماندهان جنگ، تا قبل از اجرای عملیات متوجه آنها نشده بودند. این عملیات برای کسانی که فشار می‌آوردند تا با انجام عملیات بی‌تأخیر، کار جنگ یکسره شود، روشن ساخت که کار به این آسانی نیست و ارتش عراق، در خاک خود با انگیزه قوی‌تری می‌جنگد.14
پیروزیهای قبلی رزمندگان اسلام، مسئولین کشور را بیش از حد به خود امیدوار کرده بود. در زمان انجام این عملیات، هماهنگی لازم بین نیروهای ارتش و سپاه آنگونه که در عملیات قبلی مثل بیت‌المقدس و فتح‌المبین وجود داشت، به چشم نمی‌خورد. آنها زیر بار یکدیگر نمی‌رفتند و روش‌های جنگی یکدیگر را قبول نداشتند. این عملیات، اولین نبردی بود که در آن رزمندگان اسلام، از برابر قوای دشمن عقب نشینی می‌کردند.
اگر این عملیات موفق می‌شد، عمده قوای ارتش بعثی منهدم می‌شد و احتمال ظهور انتفاضه در مردم عراق به‌وجود می‌آمد. امام خمینی انتظار شورش مردم جنوب عراق علیه صدام حسین را داشتند. بر همین اساس در حین انجام این عملیات، خطاب به مردم و عشایر بصره پیامی صادر کردند و از آنها خواستند تا با فرصت پیش آمده، علیه رژیم بعثی قیام کنند. ناکامی در این عملیات باعث شد که طرح‌ریزی عملیات جدید در جبهه جنوب متوقف شود. از این زمان مسیر عملیاتی جنگ تغییر یافت.
رزمندگان اسلام به طرح‌ریزی در مناطق بالایی جبهه نبرد روی آوردند و عملیاتی مانند محرم، والفجر مقدماتی، والفجر 1، والفجر 2، والفجر 3 و والفجر4 را انجام داده و به مناطق سومار و مهران و پنجوین روی آوردند. این عملیات باعث شد تا جبهه جنگ با دشمن به سراسر مرز گسترش یافته و توان نیروهای رزمنده عملاً تقسیم شود. تجزیه قوای ایرانی عملاً به نفع دشمن تمام شد و ارتش عراق از تجزیه نیروهای ایرانی نهایت بهره را برد. به هر حال، طرح‌ریزی و اجرای عملیات رمضان، نشان داد دشمن با تاکتیک‌های رزمندگان اسلام آشنا شده است. ارتش بعثی برای حفظ خطوط مقدم خود، تدابیر جدید دفاعی اندیشیده است.
ارتش عراق، بر توان رزمی خود افزوده است. ادامه جنگ با تاکتیک‌های گذشته امکان پذیر نیست زیرا شرایط زمینی و نحوه پدافند دشمن عوض شده و استحکامات وی عمق بیشتری یافته و به‌هم پیوسته شده است. مسئولین اصلی حکومتی عراق، در صحنه جنگ حضور فعال دارند در حالی که در سمت ایران این چنین نیست. به هر حال، انجام این عملیات باعث شد تا عراق به خود امیدوار شده و بتواند ضعف‌های یگان‌های ایرانی را شناسایی کند. همچنین عملیات رمضان چهره جدیدی از جنگ را برای فرماندهان ایرانی ترسیم کرد و مشخص شد که دوباره توازن قوا به نفع ارتش بعثی تغییر کرده است.
عدم توفیق در این عملیات، باعث بروز انتقاداتی هم شد. آنها که نسبت به تأخیر انجام عملیات، معترض بودند متوجه شدند که جنگیدن در خاک دشمن به آسانی جنگ در زمین و خاک خودی نیست. واقع بینی رزمندگان هم که عملاً در صحنه عملیات بودند و واقعیت‌ها و مشکلات جبهه را می‌دیدند، هم افزایش یافت.15
واکنش عراق و حمله به غیر نظامیان
ارتش عراق علاوه بر بسیج واحدهای زمینی خود در جبهه عملیاتی رمضان و بمباران مداوم این منطقه جنگی با هواپیماهای جنگی خود در پاسخ به این عملیات، در روز چهارشنبه 23/4/1361 به شهرهای خرم آباد، باختران و ایلام حمله هوایی و حدود 45 نفر را شهید، صدها نفر را مجروح و ده‌ها خانه مسکونی را ویران کرد.
با شدت یافتن جنگ، به سفارش مسئولان امنیتی و نظامی، رئیس‌جمهور در 24/4/1361 در محیط کار خود حضور نیافت و موقتاً در جای دیگری مستقر شد. همچنین جنگنده‌های عراقی در روز جمعه 25/4/1361 چندبار به همدان، خرم آباد، کرمانشاه و ایلام حمله کردند که ده‌ها نفر شهید و صدها نفر نیز مجروح شدند. در این روز یک هواپیمای F-4 ایرانی در ایلام سقوط کرد.16
با ادامه حملات عراق به مناطق مسکونی، ایران تصمیم گرفت تا پالایشگاه بغداد را به‌عنوان مقابله به مثل، بمباران کند. بر اساس این تصمیم جنگنده‌های نیروی هوایی در روز چهارشنبه 30/4/1361 پالایشگاهی در بغداد را بمباران کرد که بر اثر آن، یک هواپیمای خود را از دست داد. عراق هم بلافاصله در پاسخ، مناطق مسکونی شهر اهواز را بمباران کرد.17
توسعه حملات به جزیره خارک
با شروع عملیات رمضان، حمله بیشتر به جزیره خارک در دستور کار ارتش عراق قرار گرفت. ارتش عراق در 25/4/1361 به سمت جزیره خارک موشک پرتاب کرد. همچنین در 27/5/1361 جزیره خارک مورد حمله قرار گرفت و 2 انبار نفت به آتش کشیده شد که موجب قطع نفت از اسکله T شد. لازم به ذکر است که ظرف چند روز 24 فروند موشک به سمت خارک پرتاب شد که فقط 2 فروند آن به هدف اصابت کرد.18
بار دیگر عراق در 3/6/1361 چند موشک به سوی جزیره خارک پرتاب کرد که یکی از آنها به یک لوله نفت اصابت کرد، ولی به سرعت ترمیم شد. همچنین عراق در 8/6/1361 بار دیگر 3 فروند موشک دور برد به جزیره خارک پرتاب کرد که در بیابان‌های آن فرود آمد.19 حملات عراق به جزیره خارک موجب نگرانی خدمه نفتکش‌هایی شد که به این جزیره تردد می‌کردند.
امام خمینی در واکنش به برنامه عراق در حمله گسترده به جزیره خارک در پیام خود به مناسبت دومین سالگرد آغاز جنگ تحمیلی در 31/6/1361 مرقوم فرمودند: «مضحکتر از همه اینکه (صدام) جزیره خارک را منطقه نظامی اعلام می‌کند و پشتیبانان شکست‌خورده او دامن به این دروغ زده‌اند که شاید این حیله، موجب شود کشتی‌های نفتکش به جزیره خارک نیایند و ایران را وادار به صلح نمایند که این حیله شیطانی نیز نقش بر آب شد. چرا که رزمندگان ایران شجاعانه از خارک و بندرهای ایران دفاع می‌نمایند و دولت با اعلام بیمه کشتی‌های نفتکش، این نقشه را باطل کرد».20
هدف عراق از حمله به جزیره خارک آن بود تا صادرات نفت ایران را تحت فشار قرار داده و مختل کند. در همین حال عربستان هم با فروش نفت ارزان، موجب می‌شد تا خریداران نفت ایران کاهش یابند.21 حمله به جزیره خارک با شدت کم در طول سال 1361 ادامه یافت. به منظور خنثی کردن حمله به جزیره خارک، ایران تصمیم گرفت علاوه بر بیمه کردن نفتکش‌هایی که عازم این جزیره بودند به‌صورت محدود مقابله به مثل کند. عراق در این دوره بیشتر از موشک‌های دور برد روسی که هدایت شونده نبودند برای حمله به جزیره خارک استفاده می‌کرد، لذا خسارت آنها زیاد نبود. همچنین ایران پدافند هوایی جزیره خارک را تقویت کرد و علاوه بر توپ‌های پدافند هوایی 23 میلیمتری و اورلیکن، یک سایت موشکی‌هاگ را در جزیره خارک، فعال نگه می‌داشت.
شاید بتوان گفت قویترین سامانه پدافندی هوایی ایران در دوران جنگ، در جزیره خارک مستقر بود. حملات عراق به جزیره خارک موجب شد تا ایران تصمیم بگیرد خط لوله جدیدی را به‌عنوان احتیاط از مناطق نفتی به سمت بندرعباس احداث کند. این خط لوله که به نام محرم نام گرفت، پس از پایان جنگ، برای آبرسانی به مناطق محروم حاشیه خلیج فارس مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
افزایش نا امن سازی خور موسی
پس از انجام عملیات رمضان بار دیگر عراق حمله به کشتی‌ها در خورموسی را شدت بخشید. در راستای اجرای این سیاست، در 18 مرداد 1361 کشتی یونانی 15 هزار تنی لیتیون براید و کشتی سوخت‌رسان 16 هزارتنی سنبو بنر مربوط به کرة جنوبی نیز در نزدیکی‌های بندر امام خمینی مورد اصابت موشک عراقی قرار گرفتند و آسیب دیدند. بر اثر این حملات 8 ملوان کشتی کره جنوبی مفقود شدند و یکی از آنها نیز کشته شد. در 13 شهریورماه 1361 هم کشتی مار ترانسپورتر متعلق به ترکیه در خورموسی در حالی که به همراه 9 فروند کشتی دیگر که از سوی نیروهای دریایی و هوایی ایران اسکورت می‌شد، مورد اصابت موشک کرم ابریشم قرار گرفت و آسیب دید و درنهایت غرق شد.22
در 20شهریور ماه 1361 هم کشتی یونانی ایوانجلیا اس در مدخل لنگرگاه بندر امام خمینی بر اثر برخورد با مین‌های عراقی به گل نشست. عراق در 30 آبان 1361 نیز به یک کشتی باری هندی به اسم آرچانا در بندر بوشهر موشک پرتاب کرد که خسارت دید. این حملات عراق آغازی برای توسعه ناامنی در خلیج‌فارس بود. به مرور حمله به کشتی‌ها در خورموسی افزایش می‌یافت.
پس از عملیات محرم، عراق در 27/9/1361 به دو کشتی در خورموسی ازجمله به یک نفتکش یونانی به اسم اسکپ مونت حمله کرد که یکی از آنها غرق شد.23 در 12 دی ماه 1361 نیز هواپیماهای عراقی به دو کشتی باری مربوط به سنگاپور به اسم ایسترن و کشتی لیبریایی اورینت‌هاریزن در خورموسی حمله کردند که باعث به گِل نشستن آنها شد. از اواخر سال 1361 عراق موشک‌های چینی کرم ابریشم را در منطقه رأس البیشه مستقر کرد و توانمندی خود را برای حمله به کشتی‌ها در خورموسی افزایش داد. این موشک‌ها از نوع ساحل به دریا بودند و حدود 90 کیلومتر برد داشتند.
البته عراق تا این زمان، بیشتر با هواپیما و بالگرد و گاهی اوقات هم با ناوچه‌های روسی اوزا به کشتی‌ها حمله می‌کرد. ایران برای حفاظت از کشتی‌های عازم بندر امام خمینی تصمیم گرفت تا آنها را مورد پشتیبانی ناوها و هواپیماهای جنگی خود قرار دهد. بر این اساس عملاً از تابستان سال 1361 سعی شد کشتی‌های تجاری به صورت کاروانی از منطقه بوشهر عازم خورموسی گردند و از طریق دریا و هوا اسکورت شوند. حملات عراق به کشتی‌ها در خورموسی ادامه یافت و در 19/12/1361 دو کشتی در مسیر بندر امام مورد حمله قرار گرفتند که یکی از آنها آسیب جدی دید.24
تحول در راهبرد نظامی عراق
با پایان یافتن عملیات رمضان مشخص شد که راهبرد ارتش عراق، دفاع مطلق در جبهه‌های جنگ زمینی با کمک مسلح کردن زمین از طریق کار مهندسی و تغییر شرایط زمین و آرایش جدیدی از نیروهای زرهی با کمک کار مهندسی بود، به گونه‌ای که اجازه ندهد قوای آن کشور، سرزمین و خاک خود را از دست بدهند. ارتش عراق با برطرف کردن نقاط ضعف خود و به منظور گرفتن زمان و فرسایشی کردن جنگ، جلوگیری از پیشروی قوای ایرانی را در دستور کار خود قرار داد. در چنین شرایطی ارتش بعثی در خاک خود می‌جنگید و خطوط جبهه وی جمع و جورتر شده بود. بنابراین بهتر می‌توانست جبهه خود را مدیریت کرده و با رزمندگان اسلام بجنگد.
ادامه دارد...
منبع: روزنامه اطلاعات
نظر شما