عشق به امام حسین (ع) در سمرقند و بخارا

سابقه سوگواری امام حسین(ع) در منطقه "ترکستان قدیم" که شامل ازبکستان نیز می شود، به قرن سوم هجری بازمی‌گردد.در آن زمان عده‌ای از خراسان به این منطقه مهاجرت‌کردند و در اوایل قرن سوم در بخارا و خیوه ساکن‌شدند و عزاداری امام حسین(ع) را برپا کردند. در دوران قدرت کمونیست‌ها مجالس عزاداری در منازل به‌صورت پنهانی برگزار‌می‌شد ولی بعد از فروپاشی شوروی سابق عزاداری‌ها آزاد شد. یاد امام حسین(ع) و یاران با وفای وی و مرثیه هایی است که در قلب مردم این سامان زنده نگاه داشته شده ،‌یادگارهای ارزنده ایام محرم است.اگر مردم این سامان و بخصوص شیعیان هویت دینی خود را حفظ کرده اند ،بدون تردید به دلیل عشق امام حسین(ع) بوده است.در واقع امام حسین(ع) حجت مسلمانی مردم این دیار است. ماه محرم در شهرهای سمرقند، بخارا حال و هوای دیگری دارد و مراسم سوگواری با عشق و شور فراوان در مساجد، تکایا و حسینیه ها برگزار می‌شود. من هم در عاشورای سال 1375 به سمرقند رفتم و از نزدیک شاهد عزادارانی بودم که همه سیاهپوش، به صورت دسته های سینه زنی و زنجیر زنی در خیابان های این شهر به راه افتاده و عزاداری می کردند. نوای "شاه حسین"، "واحسین" در همه جا شنیده می شد و شیعیان در سوگ شهید کربلا گریبان چاک می‌کردند. علاوه بر شیعیان ، زنان و مردان اهل سنت نیز در اینگونه مجالس شرکت دارند و حتی مبالغی هم برای برپایی مجالس عزاداری می‌پردازند. ما به همراه شیعیان به محله پنجاب رفتیم.در آنجا شورحسینی مضاعف بود.عزاداران از مساجد بابا کلان،مراد الاولیا و شیخ اسرافیل به محله پنجاب آمده بودند. در آنجا دانستیم که مجلس تعزیه هم در "تعزیه خانه"ها برپا می شود وچند خانواده بانی تعزیه هستند. برگزاری آن در این خانواده‌ها به شکل سنّت درآمده است. شرکت‌کنندگان و روحانیون، پیش از آمدن به تعزیه‌خانه، در مسجد محل جمع می‌شوند. زن‌ها با سفره‌ها و غذاها بنه مراسم می‌آیند. در روز اول مراسم، دو یا سه نفر از زنان باسواد، داستان‌هایی از‌ روزگار پیامبر اسلام و خانواده او حکایت می‌کنند و در پایان آن، صلواتی بر پیامبر و اهل بیت ایشان می‌فرستند و حاضران با آن‌ها هم‌‌آواز می شوند: "اللّهم صلّ علی محمّد و آل محمّد" و صلوات را سه بار تکرار می‌کنند.  در دهه محرم هزینه‌های مراسم از سوی کسانی که به مراد خود رسیده‌اند و یا آرزو دارند که به مراد خود برسند، پرداخت می‌شود. این هزینه‌ها "خرج امام" نام دارد. کسانی که خرج امام را بر عهده گرفته‌اند، هر شب، با "شوربا" یا "پلو" از شرکت‌کنندگان پذیرایی می‌کنند. بعضی نیز در منزل خود، مراسمی (زنانه یا مردانه) برپا می کنند. خانه به صورتی منظّم و مرتّب تزئین شده بود. در پیشگاه خانه، شمعدان‌ها و قندیل‌هایی گذاشته بودند. هشت نفر از روحانیون روستا، که لباس‌های سیاه بر تن دارند، به نوبت در مجلس حاضر می شوند. آن‌ها، به اصطلاح "ذاکر امام" هستند. زنان، گروه گروه می آمدند و روحانیون را زیارت می کردند. صاحبان خانه، میهمانان را "خوش آمد" می گفتند و به استقبال می آمدند.مصیبت‌های عاشورایی با آهنگی دلگداز خوانده می‌شود و حاضرین با صدای بلند گریه می‌کنند. اشخاصی که عزیزان خود را از دست داده‌اند با صدای بلندتر گریه می‌کنند و گاهی، گویندگی نیز می‌کنند. نوحه‌‌ها یا ماتم، بسیار غم‌انگیز و پر از سوز و اندوه است.

کسی که داغ نوجوان را در نظر دارد     

ز احوال حسین و هم علی اکبر خبر دارد

کسی که دیده، درد و محنت و رنج

ز حال زینب و کلثوم غم‌پرور خبردارد

کسی که تازه دامادش ندیده کام از این عالَم 

ز اندوه و فراق مادر قاسم خبر دارد

کسی که طفل بی‌مادر، یتیم‌و‌دربدر‌ دارد 

ز احوال یتیم شاه بی‌لشکر خبر دارد

محتوای این نوحه‌ها که به فارسی خوانده می شود ، موضوع‌هایی از قبیل غریبی، جوانمردی و جوانمرگی، رنج‌ها و مشقّت‌های امام حسین(ع) و اولاد او در دشت کربلا، قهرمانی‌ها و جوانمردی‌های 72 تن از شهیدان کربلا، شهادت امام حسین(ع)، شهادت علی اکبر و علی اصغر، جان سپردن امام تشنه لب می باشد.

زجبر ستمگران ملحد بی دین                 ز جور عمود و ز شمشیر کین
بیفتاد عباس از صدر زین                      به زانو نشست او به روی زمین
بگفت: ای برادر، تو حالم ببین                چه گویم، برادر، تو حالم ببین
زتن طاقتم برده، هوشم ربود                  رسان خویشتن را به بالینم زود!
صدایش به گوش برادر رسید                 شه دین شتابان به مرکب رسید
بگفت: ای علمدار زار رشید                  ز مرگ تو، عباس! پشتم خمید
به جانت دل مرتضی پرغم است             برادر، برادر، تو حالم ببین!
یقینم، دگر ظالمت خوار شد                   اسیر ستم سوی بازار شد
دگر عابدینم گرفتار شد                        برادر، برادر، تو حالم ببین!
برادر، چو رفتی به باغ جنان                سلام مرا نزد جدّم رسان
بگو، مانده تنها حسینت، بدان              برادر، برادر، تو حالم ببین!
سکینه بود منتظر بهر آب                     چه گویم، برادر، من او را جواب؟
دل ذاکرت گشته از غم کباب                برادر، برادر، تو حالم ببین!
وقتی نوحه خوانها می خوانند ، حاضران بر سر و سینه می‌زنند. سوگواران، مطابق ضرب و آهنگِ اشعار سوگواری، یک دست به سینه و دست دیگر را به زانوهای خویش می‌زنند و هر بار "یا علی!" می‌گویند و گریه می‌کنند. این نوع خواندن را "روضه‌خوانی" می‌گویند که با هم‌آوازی روحانیون اجرا می شود. در پایان هم سه بار صلوات فرستند.مراسم ساعت دو بعد از ظهر تمام می شود و همه در کنار هم به صرف غذا می پردازند.سمرقند شاهد احیای سوگواری سید شهدا می باشد.

با گذشت‌ زمان این عزاداری‌ها باعث غنای فرهنگ تشیع شده و خطبا، نویسندگان و شاعران به گرامیداشت محرم همت گماردند.معمولا ازبک های اهل سنت با دیدن سوگواری‌ها و نوحه‌سرایی و محافل حزن متأثر‌شده و با عزاداران همراهی‌می‌کنند . در سمرقند و بخارا،حسینیه هائی نیز ساخته شده و در آن به سوگواری می‌پردازند.شیعیان در روز عاشورا و اربعین حسینی غذاهای مختلفی چون شوربا و آش پلو، درست کرده و بین عموم تقسیم می‌کنند.در این مراسم شیعیان و دوستداران اهل‌بیت(ع) ، خوردن و آشامیدن را به حداقل رسانده و در مجالس سوگواری نمی‌خندند و شوخی‌نمی‌کنند.آن ها در ماه‌های محرم و صفر از جشن عروسی و ازدواج نیزخودداری می‌کنند و معتقدند که ازدواج در این دو ماه موجب زیان است.خلاصه در سایه حضور دوستداران اهل‌بیت(ع) در ازبکستان عزاداری ماه محرم به‌صورت باشکوهی برگزار می‌شود و همه از این ایام پر برکت بهره می‌گیرند.