دجله و فرات از قدیم دشت بین النهرین را آبیاری می کردند و سیلابهای آن سبب پخشیدگی در این منطقه و مرطوب شدن این منطقه میشد. اما با سدسازیه ایی که بر این رودخانه انجام شد، دیگر شاهد ورود سیلاب به این جلگه نیستیم . اکنون فقط سیلابهای میان حوضه یعنی بارشهای زمستانه و بهاره پس از سد می تواند این جلگه را مشروب سازد.
سدهای بزرگ موجود بر دجله ایلیسو در ترکیه آبگیری در سال ۱۳۹۷ یا ۲۰۱۸ با حجم ۱۰.۵ میلیارد متر مکعب و سد موصل در عراق با ۱۱ میلیارد متر مکعب در سال ۱۹۸۶ یا ۱۳۶۵ شروع به کار کرده اند.سد موصل از زمان ساخت دچار مشکلات بسیاری بود و اگر داعش در سال ۱۳۹۳ بر آن دست می یافت، به عنوان یک سلاح خطرناک از آن علیه پایین دست استفاده می شد. بمباران شدید ائتلاف ناتو و نبرد ارتش عراق و کردها سبب شد تا سقوط نکند. ولی حجم ۱۱ میلیارد مترمکعبی مخزن آن سبب شده تا دیگر رواناب سیلابی به پایین دست نرسد.
همچنین ساخت سد ایلیسو در ترکیه و بالادست عراق با حجم ۱۰.۴ میلیارد متر مکعب باعث شده تا آخرین میخ بر تابوت پایین دست کوبیده شود.حالا حتی به سد موصل نیز رواناب موثری وارد نمی شود.
مساحت جلگه بین النهرین چند برابر جلگه خوزستان است. لذا کانونهای تولید گرد و خاک آن نیز چندبرابر است.در ۲۰۱۸، پس از تکمیل آبگیری سد ایلیسو در ترکیه، جریان ورودی به سد موصل در عراق از ۸ میلیارد متر مکعب معمول به ۳ میلیارد متر مکعب کاهش یافت. در همین سال، آب ورودی به عراق از این مسیر از ۲۱ میلیارد متر مکعب به ۹.۷ میلیارد متر مکعب رسید.دیگر مانند گذشته رواناب دجله به سوی عراق و دشت بین النهرین سرازیر نیست.
همچنین بر فرات نیز عملیات مشابهی انجام شد وسد معروف آتاتورک با حجم ۴۸ میلیارد متر مکعب در سال ۱۹۹۴ یا۱۳۷۳ اماده شد. این سد سوریه و عراق و حتی ایران را به ورطه بدبختی کشاند.عراق بیش از همه تحت تاثیر اثرات آنها خواهد بود (۴۶ درصد) به موجب برآورد دفاتر اثربخشی این سامانه بر ترکیه، ایران و سوریه به ترتیب ۲۲، ۱۹ و ۱۱ درصد است. ممکن است تکمیل این سامانه بر کیفیت آب دهانه خلیج‌فارس نیز تاثیر بگذارد.
سوریه نیز از سدسازی‌های ترکیه زیان دیده است. گفته می‌شود تاکنون نزدیک به ۴۰ درصد از آب ورودی به این کشور کاسته شده است. البته تا سال ۲۰۰۶ خشکسالی نبود و مشکلات کمتر به چشم آمد ولی خشکسالی سوریه که از سال ۲۰۰۶(دو سال قبل از خوزستان ) آغاز شده، موجب مهاجرت گروه زیادی از مردم به شهرها شده است. گفته می‌شود همین موضوع شعله جنگ داخلی آن کشور در سال ۲۰۱۱ را برافروخته و حتی زمینه پیدایش داعش را فراهم کرده است.
بر اساس قرارداد سال ۱۹۸۷، ترکیه باید حداقل ۵۰۰ متر مکعب آب در ثانیه از فرات به سمت سوریه پمپاژ کند، در حالی که سطح فعلی به ۲۰۰ متر مکعب در ثانیه کاهش یافته است.البته ما هم در خوزستان سد داریم و این فرضیه مطرح است که کانونهای گرد و خاک خوزستان نیز به دلیل قطع جریان سیلاب به این دشت فعال شده اند. این فرض می تواند بررسی‌شود.
سدسازی پدیده ای با اثرات مثبت و منفی می باشد . لذا برای مقایسه در حالیکه حجم کل سدهای خوزستان بر کارون بزرگ جراحی و کرخه در حدود ۲۰ میلیارد متر مکعب است .حجم سدهای موجود بر دجله و فرات بالای ۷۰ میلیارد مکعب می باشد . همچنین جلگه خوزستان و کانونهای احتمالی گرد و خاک ۴۱ هزار کیلومتر مربع است.
در سمت دیگر حوضه فرات ۵۰۰ هزار و دجله ۳۷۵ هزار کیلومتر مربع می باشند که روی هم ۸۷۵ هزار کیلمتر مربع می باشدکه احتمالا نزدیک به ۶۰۰ هزار کیلومتر مربع آن جلگه و دشت باشد.چنین به نظر می رسد که پتانسیل تولید گرد و خاک در حوضه دجله و فرات در حدود ۱۵ برابر جلگه خوزستان است و ۳.۵ برایر نیز سدهای آن آب ذخیره می کنند. البته سیلاب سال آبی ۹۷-۹۸ تا حد زیادی و برای چند سال این مناطق را سیراب و مهار کرد ولی خشکسالی های پیاپی ما را می تواند به شرایط پیش از سیل سال ۹۸ برگرداند .
فعال شدن کانونهای گرد و خاک در صحرای بین النهرین و در ابعاد ضعیف تر دشت خوزستان می تواند رخ دهد و بخش بد ماجرا آن است که گرد و خاکهای برخاسته از صحراهای خشک عراق و سوریه آنجا باقی نمی ماند و روانه خوزستان و در مقیاسی ضعیف تر دیگرمناطق کشور می گردد.
کارشناس منابع آب خوزستان
21212
نظر شما