حج؛ تمرین تسلط کامل اخلاقی با ۲۴ الزام احرام

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ،حجت‌الاسلام حافظ نجفی، عضو گروه پژوهشی اخلاق و اسرار پژوهشکده حج و زیارت به تشریح جایگاه اخلاق در فریضه حج تمتع پرداخت و گفت: مناسک حج تمتع در واقع از بعد اخلاقی، تمرین خودسازی و تهذیب نفس است. به این معنا که وقتی فرد لباس احرام را می‌پوشد، باید با تمام وجود در خود دگرگونی کامل ایجاد کند. اگر تاکنون اخلاق نامناسبی داشته است، مثلاً از لحاظ روحی و روانی فردی تندمزاج بوده، با پوشیدن لباس احرام باید خشم و غضب را کنار بگذارد. اگر تاکنون تمایلات و علاقه‌مندی‌هایی داشته، باید تمایلات شهوانی و هواهای نفسانی را رها کند. و اگر تا به حال به هر نحوی گرفتار تظاهر و ریاکاری بوده، باید وجود و اعمالش را برای خداوند متعال خالص کند.

بنا بر روایت ایکنا،وی تصریح کرد: بنابراین نتیجه نهایی اعمال حج که از احرام آغاز می‌شود و حاجی با گفتن «لبیک» آن را شروع می‌کند این است که می‌خواهد بگوید: «خدایا من فقط به تو می‌اندیشم. حُب، علاقه و تمایلات من فقط در راستای رضای توست». اخلاص در عمل، کنترل خویشتن، پاکسازی وجود و نفس از همه رذایل اخلاقی، در واقع مهم‌ترین هدف سازندگی در مناسک حج است.

حجت‌الاسلام نجفی در جمع بندی این بخش از سخنان خود، گفت: پس می‌توانیم اینگونه بیان کنیم که از بعد فردی، حج مهم‌ترین و قوی‌ترین وسیله برای تهذیب نفس، زدودن رذایل اخلاقی از صفحه دل و خالص‌سازی وجود برای رسیدن به قرب الهی است. هنگامی که لباس احرام پوشیده می‌شود، همه، زن و مرد، بزرگ و کوچک، دارا و ندار، همگی از وابستگی‌ها دور می‌شوند و به آن عشق الهی و عبودیت روی می‌آورند.

وی اظهار  کرد: این بعد فردی حج است که انسان باید در این دوران به سازندگی، خلوص نیت و پاکسازی صفحه دل از همه غبارهای گناه بپردازد. به همین جهت، دوران حج فرصت نیکویی برای توبه از گناهان است. اگر تاکنون خطایی مرتکب شده است، چه در خلوت و چه در جلوت، چه در تنهایی و چه در اجتماع گناه چشم، گناه دست، گناه زبان، گناه فکر و اندیشه، حتی گناه قلبی و خطورات قلبی خود را باید در اینجا اصلاح کند. باید بداند که خدای متعال فرموده است: «إِنَّ اللَّهَ یَعْلَمُ خَائِنَةَ الْأَعْیُنِ وَمَا تُخْفِی الصُّدُورُ؛ همانا خداوند از خیانت چشم‌ها و آنچه سینه‌ها پنهان می‌دارد آگاه است». ای مردم بدانید خداوند همه حرکات شما را زیر نظر دارد و شما در محضر خدا هستید. 

این پژوهشگر حوزه حج ادامه داد: حضرت امام (رضوان الله تعالی علیه)، می‌فرمود: «عالم محضر خداست؛ در محضر خدا معصیت نکنید»؛ حج فرصتی بسیار مناسب و ارزشمند است برای اینکه انسان خود را به قرب الهی برساند و از همه رذایل اخلاقی دوری کند و صفحه دلش را با نور معنویت و معرفت الهی زلال و پاک سازد.

ابعاد اخلاقی ۲۴ حرام برای محرمان 

وی با اشاره به اینکه اولین عمل در حج احرام بستن است و تأکید شده است که باید مالی که از آن لباس احرام تهیه می‌شود مال حلال و پاک باشد و در ادامه نیز با محرم شدن، ۲۴ عمل که جنبه اخلاقی قوی دارند بر زائر حج حرام می‌شود، گفت: با این اوصاف به نظر می‌رسد زیر مجموعه تمام اعمال حج، مباحث اخلاقی است. 

حجت‌الاسلام نجفی تشریح کرد: وقتی انسان مُحرم می‌شود، طبق فتوای همه فقها، ۲۴ عمل یا ۲۴ چیز بر حج‌گزار حرام می‌شود. از بعد اخلاقی، حج‌گزار باید آنقدر بر خود مسلط باشد که کوچ‌کترین پرخاشگری از او سر نزند و به حدی مواظب اخلاق و رفتار خود باشد که حتی کوچک‌ترین آزاری به دیگران نرساند. حتی حق ندارد برگ درخت یا گیاهی را بکند، یا اگر حشره‌ای روی لباسش نشست، مجاز نیست آن را از خود دور کند. اینها در واقع برکات معنوی احرام هستند که حج گزار را ملزم می‌کند از نظر اخلاقی کاملاً بر وجود خود مسلط باشد و در مسیر تهذیب نفس، مراقب رفتارش باشد. 

رعایت اخلاق مالی توسط حجاج 

وی ادامه داد: اما از بعد اجتماعی روابط متقابل و حقوق گوناگونی بین افراد وجود دارد. کسی که می‌خواهد حج کامل و مقبولی انجام دهد و این نعمت بزرگ به او نصیب شود، باید از نظر مالی نیز تکالیف خود را انجام دهد. اگر حقی بر عهده اوست، باید آن را ادا کند. اگر تاکنون حقی از کسی ضایع یا به کسی صدمه و خسارتی وارد کرده، توصیه شده است که پیش از سفر حج، از مردم حلالیت بطلبد؛ از خانواده خود، شرکای کاری، همسایگان و هر کسی که با او ارتباط داشته، باید طلب بخشش کند. اگر حق مالی بر ذمه دارد، باید سعی کند آن را بپردازد، چراکه در روایات متعددی آمده است: اگر کسی با مال حرام یا شبهه‌ناک به حج برود، حج او در درگاه الهی مقبول نخواهد بود.

این پژوهشگر حوزه حج و زیارت با تأکید بر اینکه حج از بُعد اجتماعی نیز انسان را به اصلاح رفتار و روابطش فرا می‌خواند، گفت: در روایتی از پیامبر اکرم(ص) آمده است: کسی که دارای اخلاق رذیله باشد (مثلاً پرخاشگر، تندمزاج، ناسازگار یا بداخلاق باشد و نتواند با دیگران ارتباط درستی برقرار کند)، با ما همسفر حج نشود.

وی ادامه داد: یعنی حج‌گزار وقتی قدم در راه حج می‌گذارد، باید خُلق نیکو داشته باشد، با دیگران به نیکی رفتار کند، در معاشرت و مصاحبت با همسفرانش دقت کند، رضایت آنان را جلب کند و مراقب باشد تا باعث رنجش خاطر کسی نشود.  

حجت‌الاسلام نجفی در ادامه ابعاد اخلاق اجتماعی حج را مطرح کرد و گفت: حج از دیدگاه اجتماعی نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. یکی از مهم‌ترین جنبه‌های آن این است که حج‌گزار باید از رفتارهای گذشته خود پشیمان باشد و با طلب حلالیت از دیگران، حقوق ضایع شده آنان را جبران کند. در حقیقت، حج تمرینی برای خودسازی فردی و اصلاح رفتارهای اجتماعی است. حج‌گزار موظف است تمام رفتارهای نادرست اجتماعی گذشته خود را اصلاح کند، از جمله ۲۴ عملی که با احرام بر او حرام می‌شود.

وی با بیان اینکه حج از بعد سیاسی نیز اهمیت دارد، گفت: در این سفر معنوی توصیه شده که از کفار و مشرکین برائت بجوییم، یعنی از رفتارهای ظالمانه آنان دوری و زندگی خود را از هرگونه ستمگری پاک کنیم. حج می‌تواند وسیله‌ای برای تقرب به خدا باشد، اما این تقرب زمانی حاصل می‌شود که مال انسان حلال باشد، رفتارش صحیح و اخلاقش نیکو باشد و در معاشرت با دیگران رفتاری محبت‌آمیز داشته باشد. 

فلسفه اخلاقی اسرار حج 

این پژوهشگر حوزه حج و زیارت در ادامه سخنان خود به بیان بخشی از فلسفه و اسرار اعمال حج پرداخت و گفت: طواف خانه خدا نمادی از این است که باید تمام عشق و علاقه خود را تنها به ذات اقدس الهی معطوف کنیم و خدا را محور تمام حرکات زندگی قرار دهیم. از دیگر اعمال حج سعی بین صفا و مروه است. امام صادق(ع) فرمودند، سعی نشان‌دهنده ذلت کافران است. در این عمل باید با تواضع و فروتنانه حرکت کرد، حتی گاهی به حالت نیمه‌دویدن (حروله) پیش رفت تا خوی و روحیه تکبر و کبرورزی در وجود انسان ضعیف شود و از بین برود و انسان خود را عبد خالص خدا بداند و تعلقات خود را فقط به معنویت و ذات اقدس الهی معطوف کند. 

وی ادامه داد: قربانی کردن در حج نماد دل کندن از وابستگی‌های دنیوی است. خداوند در آیه ۳۷ سوره حج می‌فرماید: «لَنْ یَنَالَ اللَّهَ لُحُومُهَا وَلَا دِمَاؤُهَا وَلَکِنْ یَنَالُهُ التَّقْوَی مِنْکُمْ کَذَلِکَ سَخَّرَهَا لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَی مَا هَدَاکُمْ وَبَشِّرِ الْمُحْسِنِینَ؛ هرگز [نه] گوشتهای آنها و نه خونهایشان به خدا نخواهد رسید ولی [این] تقوای شماست که به او می ‏رسد این گونه [خداوند] آنها را برای شما رام کرد تا خدا را به پاس آنکه شما را هدایت نموده به بزرگی یاد کنید و نیکوکاران را مژده ده». یعنی از قربانی حج چیزی به شما نمی‌رسد و آنچه از این عمل قربانی کردن نصیب حجاج می‌شود، تقواست.

حجت‌الاسلام نجفی اضافه کرد: یکی از چیزهایی که انسان را فریب می‌دهد و شیطان به انسان از طریق آن نفوذ پیدا می‌کند همین علاقه‌مندی‌هاست. به خاطر علاقه‌مندی‌های خود ممکن است به گناه بیفتیم. قربانی کردن یعنی دل کندن از همه وابستگی‌ها و با قربانی کردن حاجی اعلام می‌کند که خدایا من از این پس نمی‌خواهم کوچک‌ترین وابستگی به آنچه شیطان با آن وسوسه می‌کند داشته باشیم.

وی با اشاره به داستان حضرت ابراهیم و حضرت اسماعیل(ع)، گفت: وقتی ابراهیم(ع) به فرمان خدا حاضر شد فرزندش را قربانی کند، اسماعیل(ع) با کمال آرامش گفت: پدر جان، آنچه مأموری انجام ده، ان‌شاء‌الله مرا از صابران خواهی یافت. اینکه خداوند به پدر دستور می‌دهد برای قربانی کردن فرزندش چاقو به دست بگیرد فقط به خاطر اطاعت از خداوند، دستور نمادینی است که خداوند با آن ابراهیم (ع) را بیازماید. هر کدام از حج‌گزاران در مسیر حج باید خود را در جای حضرت ابراهیم قرار دهند و از آنچه باعث گناه در وجودشان می‌شده و علاقه‌مندی‌هایی که باعث معصیت می‌شده دل بکنند و فقط محبت خود را معطوف به ذات اقدس الهی کند. 

این پژوهشگر حوزه حج و زیارت افزود: در بحث «حلق کردن» که به معنای تراشیدن موی سر است (که این عمل مخصوص آقایان بوده و خانم‌ها از آن مستثنی هستند)، موی سر انسان نماد زیبایی و جمال است و افراد معمولاً سعی می‌کنند با آراستن موهای خود، در جامعه منزلت و شخصیت کسب کنند. بسیاری هزینه‌های زیادی می‌کنند تا موهایشان را مطابق مد روز آرایش کنند، اما در مناسک حج دستور داده شده که باید موی سر را کاملاً تراشید. این عمل نمادی از مبارزه با نفس، خودخواهی‌ها، منیت‌ها و خودپسندی‌هاست. موی سر و زینت‌ها و آراستگی‌ها باعث می‌شوند انسان به خود علاقه‌مند شود و دائم به خود بیندیشد، اما در حج گفته می‌شود دیگر نباید خود را ببینی و فقط باید خداوند را ببینی؛ در حج باید از بوی خوش که مایه لذت است چشم پوشید، از نگاه کردن در آئینه، پوشیدن انگشتر و هرگونه زینت اجتناب کرد. چرا؟ چون این‌ موارد چیزهایی هستند که انسان را به خود مشغول می‌کنند و از خدا دور می‌سازند.

حج؛ تمرین همیشه به یاد خدا بودن 

وی ادامه داد: قرآن کریم می‌فرماید: «فَإِذَا قَضَیْتُمْ مَنَاسِکَکُمْ فَاذْکُرُوا اللَّهَ کَذِکْرِکُمْ آبَاءَکُمْ أَوْ أَشَدَّ ذِکْرًا فَمِنَ النَّاسِ مَنْ یَقُولُ رَبَّنَا آتِنَا فِی الدُّنْیَا وَمَا لَهُ فِی الْآخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ؛ و چون آداب ویژه حج‏ خود را به جای آوردید همان گونه که پدران خود را به یاد می ‏آورید یا با یادکردنی بیشتر خدا را به یاد آورید و از مردم کسی است که می‏ گوید پروردگارا به ما در همین دنیا عطا کن و حال آنکه برای او در آخرت نصیبی نیست»(آیه ۲۰۰ سوره بقره). یعنی همانطور که هرگز پدر و مادر خود را فراموش نمی‌کنید، باید خدا را همیشه و بیشتر به یاد داشته باشید. حج وسیله‌ای برای تمرین همیشه به یاد خدا بودن است.

حجت‌الاسلام نجفی در خصوص رمی جمرات نیز گفت: یکی دیگر از اعمال حج، رمی جمرات است. هر حاجی باید در روزهای دوم و سوم ایام تشریق، مجموعاً ۲۱ سنگ (هفت سنگ برای هر جمره) به نماد شیطان پرتاب کند. در ظاهر، این عمل پرتاب سنگ به دیواره‌ای نمادین است، اما باطن آن چیست؟ باطن قضیه این است که با این عمل می‌گوییم: خدایا می‌خواهم به این وسیله وسوسه‌های شیطان را از خود دور کنم. اگر تاکنون شیطان در رفتارها و زندگی من نفوذ داشت، اگر در نگاهم نفوذ داشت و مرا به سرک کشیدن به زندگی مردم دعوت می‌کرد، اگر در فکرم نفوذ داشت و موجب می‌شد در معاملاتم به دیگران ظلم کنم، اگر مرا به آزار دیگران وادار می‌کرد، اگر باعث می‌شد حق خانواده‌ام را ضایع کنم یا در حق همسایه‌ام اسراف کنیم، با این سنگریزه‌ها می‌خواهم شیطان درون را از خود دور کنم. می‌خواهیم وجودمان را از آلودگی‌ها و گرفتاری‌های نفسانی پاک کنیم. اگر تا دیروز زندگی‌مان شهوانی و همراه با غضب بود، از این پس می‌خواهیم با معرفت الهی زندگی کنیم.

وی تصریح کرد: تمام اعمال حج، از بیتوته در منا و عرفات گرفته تا حضور در مشعر (که محل شعور و آگاهی است)، همگی نمادهایی از قربانی کردن تمایلات نفسانی و علایق مادی هستند. عرفات محل معرفت است، منا محل قربانی کردن تمام خواسته‌های نفسانی است. با این اعمال می‌خواهیم هر آنچه ما را از خدا دور می‌کند، از خود دور و به خدا نزدیک شویم.

حجت‌الاسلام نجفی در جمع‌بندی پایانی سخنان خود، گفت: حج خانه خدا، چه از بعد فردی، خانوادگی، اجتماعی و سیاسی، وسیله‌ای تمرینی برای تهذیب نفس، خودسازی، کسب معرفت و رسیدن به قرب الهی است. اگر این اعمال با خلوص نیت و صفای باطن انجام شود، می‌تواند انسان را به آن مقام قرب الهی برساند. وقتی انسان در کنار خانه خدا قرار می‌گیرد، چه در حجر اسماعیل که گفته می‌شود یکی از مکان‌های استجابت دعاست، چه بین مقام ابراهیم و خانه خدا که فضایی بسیار معنوی دارد باید بداند که در محضر ده‌ها پیامبر خدا قرار گرفته است. حجر اسماعیل محل دفن حضرت هاجر و حضرت اسماعیل(ع) و ده‌ها پیامبر الهی است. اگر کسی در این فضای معنوی قرار گیرد اگر خود را درنیابد و به حقیقت خود دست یابد، به راستی که ضرر کرده است. بنابراین، حج تمرینی برای خودسازی، پاکسازی نفس از همه رذایل اخلاقی و رسیدن به قرب الهی است.