تکیه‌ای که از دوران ناصرالدین‌شاه تاکنون پابرجاست

به گزارش پایگاه فکر و فرهنگ مبلغ، تکایا (مفرد: تکیه) به فضاها و بناهایی اطلاق می‌شود که ویژه برگزاری مجالس عزاداری و اغلب آیین سینه‌زنی در ماه‌های محرم و صفر، خصوصا دهه عاشورا، در فرهنگ مذهبی ایران ساخته می‌شدند. این مکان‌ها، چه به صورت ساده و محقر و چه عظیم و پرشکوه، نقش مهمی در شکل‌دهی و استمرار مجالس سوگواری شیعیان داشته‌اند و از لحاظ معماری، اجتماعی و مذهبی از عناصر هویتی ایران به شمار می‌روند.

گرچه سابقه عزاداری امام حسین(ع) به نخستین قرون پس از واقعه عاشورا بازمی‌گردد، اما شکل‌گیری تکایا به معنای امروزی را باید متعلق به دوران صفویه دانست. با رسمی شدن تشیع دوازده‌امامی در ایران صفوی عزاداری‌ها ساختارمندتر شد و حکومت امکانات بیشتری برای برپایی مجالس به‌ویژه در دهه محرم فراهم کرد. در این دوره، نه‌تنها تکایا بلکه حسینیه‌ها و دارالحسین‌ها نیز در اقصی‌نقاط کشور شکل گرفتند؛ اما واژه «تکیه» اغلب به‌ویژه برای سینه‌زنی و تعزیه رایج بود.

در دوره قاجار تکایا هم از نظر کمیت و هم وجه معماری رشد چشم‌گیری یافتند. بسیاری از خاندان‌های صاحب‌نفوذ، اربابان، بازاریان یا حتی شاهان، اقدام به وقف و احداث تکیه‌هایی مجلل در تهران، اصفهان، کاشان، یزد و دیگر شهرها کردند. این تکایا اغلب دارای صحن مرکزی، شبستان اطراف، جایگاه سینه‌زنان و مداحان و گاه سکوی تعزیه بودند. معماری متناسب با نیازهای آیینی، مانند فضای باز مرکزی برای سینه‌زنی دسته‌جمعی، رواق‌هایی برای حضور زنانه، حجره‌هایی برای اسکان مهمانان یا وعاظ، و حتی گاهی محراب یا محل نصب عَلَم از ویژگی‌های مهم تکایا بود.

تکایای سینه‌زنی در طول تاریخ معاصر ایران نه‌تنها محلی برای عزاداری که مرکز فعالیت‌های مذهبی و اجتماعی محله نیز بودند. تقسیم نذورات، اطعام فقرا، سامان‌دهی هیئت‌ها و آموزش مداحان ازجمله کارکردهای جانبی آن‌ها به شمار می‌رفت. در برخی شهرها، رقابت میان تکایا برای برگزاری هرچه باشکوه‌تر عزاداری، به رونق و خلاقیت در برنامه‌ها می‌انجامید.

از قدیمی‌ترین تکایا، می‌توان به تکیه محمدیه نائین (یادگار دوران صفویه)، تکیه بزرگ بازار اصفهان، تکیه امیرچخماق یزد (با پیش‌زمینه تیموری یا صفوی)، تکیه‌های متعدد در بافت قدیم تهران و بالاخره تکیه دولت اشاره کرد.

در ادامه نگاهی می‌اندازیم به یکی از قدیمی‌ترین تکیه‌های تهران که از دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه برجای مانده است؛ یعنی تکیه

تکیه نیاوران قدیمی‌ترین تکیه باقی‌مانده تهران است که در محله نیاوران، خیابان شهید باهنر، بعد از کاخ نیاوران، نبش مسجد واقع شده و در سال 1383 با شماره ملی 1203 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این بنای مذهبی در سال 1237 خورشیدی به دستور ناصرالدین‌شاه ساخته شد. ناصرالدین‌شاه تابستان‌ها در کاخ نیاوران اقامت می‌کرد و گاه این اقامت تابستانه همزمان می‌شد با ایام محرم؛ بنابراین دستور ساخت این تکیه را صادر کرد تا مجالس تعزیه و عزاداری را در نزدیکی محل اقامتش برگزار نماید. ساخت بنای تکیه نیاوران در سال 1258 خورشیدی پایان یافت.

این بنا پس از انقلاب مشروطیت تا دوره پهلوی اول مدتی به مخروبه تبدیل شد، اما در سال 1348 شمسی توسط فرح پهلوی مرمت شد. بار دیگر در سال 1363 بازسازی و سقف شیروانی بر آن نصب گردید.

مساحت فعلی تکیه حدود 1500 متر مربع است. ساختار اولیه شامل صحن مستطیل با طاق‌نماها و غرفه‌های دوطبقه در هر ضلع بود.

معماری

تکیه نیاوران در فضایی به مساحت 1500 مترمربع بنا شده است. صحن میانی آن مستطیل‌شکلی است با گوشه‌هایی پخ‌شده که در چهار ضلع آن طاق‌نماها و غرفه‌هایی در دو طبقه ساخته شده‌اند. فضای میانی تکیه، در اصل روباز بوده و تنها هنگام مراسم با چادر مسقف می‌شده که حدود نیم قرن پیش، با کمک افراد خیر و استادی استاد حسن بخارا با پوشش شیروانی پوشانده شد.

با وجود این تغییرات هنوز هم ساختار یک قرن و نیم پیش تکیه حفظ شده و از قسمت‌های سکوی دایره‌ای‌شکل میانی برای اجرای شبیه‌خوانی استفاده می‌شود. قطر فضای دایره‌ای آجری وسط 20 متر است که اطراف آن ده ستون چوبی با پوشش چوب گردو قرار دارد. لبه‌های ایوانی که شرکت‌کنندگان در آن می‌نشینند و مراسم را تماشا می‌کنند، هنوز چوبی و دست نخورده باقی مانده است.

روی ایوان پایین، ایوان دیگری بنا شده که طبقه دوم تکیه را تشکیل می‌دهد و جایگاه زنان است. درِ اصلی تکیه هم با ارتفاع بیش از سه متر و نیم و قطر 50 سانتی متر از چوب گردو ساخته شده که همچنان پابرجاست. اکنون ضریحی هم در میان تکیه قرار دارد که در سال‌های اخیر وقف این تکیه شده است.

سقف کنونی چوبی و شیروانی است. ستون‌های چوبی بلند و نرده‌بندی صحن، فضای داخلی را مشخص می‌کنند. نمای بیرونی آجری و تزئینات داخلی شامل کاشی‌کاری، نقاشی‌های قهوه‌خانه‌ای و ضریح بازسازی‌شده امام حسین در مرکز است.

نخل‌گردانی و تعزیه‌خوانی

از جمله سوم سنتی که در ایام محرم در این تکیه اجرا می‌شود، نخل‌گردانی [مراسم نمادین تشییع پیکر امام حسین (ع)] و تعزیه‌خوانی است. نخل تکیه نیاوران قدیمی است و با نقاشی عاشورایی زینت یافته است. این مراسم در ظهر عاشورا و شب شهادت امام حسن مجتبی اجرا می‌شود.

تعزیه‌خوانی نیز از مراسم پراهمیتی است که در این تکیه برگزار می‌شود. همچنین در برخی شب‌ها پرده‌خوانی، نقالی و نمایشگاهی از نقاشی قهوه‌خانه‌ای اجرا می‌شود.