ازمعین التجار بوشهری تا محمود رضا خاوری

محمد هیراد حاتمی:

از خیابان های منظم و تمیز ی که ویلای محمودرضا خاوری در آن واقع شده تا ساختمان مرکزی بانک ملی در خیابان های شلوغ تهران راه طول و درازی را باید طی کرد. خاوری هر روز صبح چه به تماشای باغچه سرسبز مقابل خانه خود می نشیند و چند شبکه خبری تلویزیونی را به جست وجوی گزارش های دادگاه متهمان فساد مالی بزرگ ایران، زیر و رو می کند. تفاوتی برای کارمندان بانک و مدیران خسته از خبرهای مدام ناگوار اقتصادی ندارد. آنها باید همچنان میراث معین التجار بوشهری را با تمام کنایه ها حفظ کنند.
بانک ملی از معین التجار بوشهری تا محمود رضا خاوری

« خانه معین التجار بوشهری پدر خلیج فارس شناسایی شد. » این تیتر خبر درست در روزهایی انتشار پیدا کرد که شیطنت رسانه های خارجی به اوج خود رسیده بود تا خلیج فارس را از مالیکت ایران در بیاورند و نامی که خود تمایل دارند را بر آن بگذارند. اخباری از این دست وقتی در شرایط مناسب خود منتشر می شود ضریب تاثیر گذاری بیشتری به خود می گیرد. اتفاقی که برای خبر شناسایی خانه معین التجار بوشهری ، پدر خلیج فارس به وقوع پیوست و خواندیم که او از شخصیت های پرآوازه تاریخی تجاری، سیاسی و دریایی ایران بوده است به طوریکه فعالیت های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی او به طور مستقیم موجب احیای موقعیت ایرانیان در خلیج فارس شد.
اگر هم تمایل بیشتری برای شناسایی این چهره تاریخی ایران داریم وقتی متن خبر را که دنبال کنیم، به آن دست پیدا می کنیم: « آغاز قدرت یابی اقتصادی معین التجار به دوره ناصری باز میگردد. وی فرزند حاج محمد رحیم دهدشتی است که او نیز از طبقه تجار بوده است. محمد معین التجار با استفاده از دارایی عمه اش (که شوهرش از تجار قدرتمند و متنفذ بوشهر بود) و هوش و ذکاوتی که خود داشت به مرور زمان قدرتمند شد و سرمایه زیادی به دست آورد و در سایه تلاش و کوششی مستمر در سال 1325 قمری به مقام رییس التجار بوشهر رسید. او اقتصاد جنوب ایران را به طور کامل در دست گرفت تا آنجا که به سلطان اقتصاد جنوب ملقب شد. معین التجار با قدرت بالای اقتصادی که پیدا کرد و تجارت داخلی و خارجی جنوب ایران را در دست گرفت با هند و لندن رابطه تجاری برقرار ساخت. معین التجار در دوره مشروطه که از قدرت بالای اقتصادی و سیاسی برخوردار بود به تهران رفت و در آنجا اقامت گزید. یکی از نشانه های قدرتمندی و نفوذ بالای معین التجار در عصر مظفری این بود که همانند عهد ناصری دوباره توانست امتیاز فروش خاک سرخ جزیره هرمز را از دست پادشاه بگیرد. پس از پیروزی انقلاب مشروطه و تشکیل مجلس، وی یکی از 10 نماینده تجار بود که وارد مجلس اول (17 مهر ماه 1285ه. ش) شد و از چهره های متنفذ و شجاع مجلس به حساب آمد. »
دامنه تحرک های سیاسی معین التجار بوشهری را می توان در برخی تصمیم گیری های کلان کشوری دیگر مشاهده کرد. زمانیکه حضور سیاسی و اقتصادی دو کشور بزرگ روسیه و انگلستان از دید تجار بزرگ چندان خوشایند نبود. آنان رقبای قدرتمند برای تجار محسوب می شدند و تجار به عملکرد آنها اطمینان نداشتند نخستین بار معین التجار با نگرانی در مجلس از انعقاد چنین قرار دادی که موجب « وحشت مردم » شده سخن گفت: « اگر چه ظاهر می گویند این معاهده در استقلال ایران است ولی نمی شود اطمینان حاصل کرد باید آن را قرار نامه را چون در باب ایران است رسما ما بدانیم و آن قرار نامه را بدهند و نوشته هم بدهند که غیر از این صورت ظاهری قرارداد دیگری در خفا ندارند. »(1)
تا اینجای ماجرا همه چیز حکایت از چهره ای اقتصادی اما تاثیر گذار در تاریخ سیاسی ایران دارد اما داستان به اینجا ختم نمی شود و شاید نقطه ای که داستان را جالب کند این باشد که معین التجار بوشهری از پایه گذاران تاسیس بانک ملی ایران به شمار می آید. بانکی که در سال 1390 در نقش اول یک فساد مالی بزرگ ظاهر شد و مدیرعامل آن هم به طور قانونی از کشور فرار کرد و کیلومتر ها آن طرف تر روزهای بی خبری را سپری می کند. موضوعی که در متن خبر هیچ گونه اشاره ای به آن نشده است همین نکته پنهان است. معین التجار که در دوران جنگ جهانی اول و قیام مردم جنوب همانند درگیری های رییس علی دلواری با انگلیسی ها از آزادیخواهان و مبارزان ضد استبداد و استعمار پشتیبانی می کرد و در تحولات اقتصادی حضور فعالی داشت. او که زمانی کار خرید سلاح برای رییس علی دلواری را برای درگیری با انگلیسی ها به عهده داشت زمانیکه متوجه شد رضا شاه قصد دارد برای تاسیس بانک ملی از انگلیسی ها وام بگیرد با همراهی برخی دیگر از تجار شناخته شده به این اقدام واکنش نشان دادند. او با همراهی تجاری دیگر سرمایه اولیه تاسیس بانک ملی را به دولت قرض می دهند چرا که متوجه می شوند رضا شاه برای تاسیس بانک ملی تمایل دارد از انگلیسی ها پول قرض کند. بر این اساس آنان پول های خودشان را از کسب و کار بیرون می کشند و در اختیار دولت قرار می دهند تا بانکی با نام بانک ملی تاسیس شود.

1) تجار مشروطیت و دولت مدرن، سهیلا ترابی فارسانی
 

3939