نجوم آماتوری ایران و مساله رویت هلال

الف)
شاید مخاطبان نوجوان و جوان این مطلب یادشان نیاید، اما در سال‌های نه‌چندان دور، تقویم رسمی کشور یکی از سوژه‌های شوخی مردم بود. اشتباه‌هایی در آغاز و پایان برخی ماه قمری اتفاق می‌افتاد و باورهای نادرستی در مورد تقویم قمری و بخصوص ماه‌های مبارک رمضان و شوال بین مردم رواج پیدا کرده بود؛ مثلا این‌که ماه رمضان همیشه 29 روزه است یا همیشه باید یک روز اختلاف بین ایران و عربستان وجود داشته باشد که دلیل آن هم چیزی جز مسایل سیاسی نیست.
حتی در محافل نسبتا جدی هم ایده‌های عجیب‌وغریبی برای اطمینان از مشاهده هلال مطرح می‌شد. برخی می‌گفتند همان‌طور که در عربستان سعودی عمل می‌شود عمل کنیم(روشی که به بروز اشتباهات متعدد در آغاز ماه‌های قمری بخصوص رمضان و ذی‌الحجه منجر شده است) و برخی دیگر پیشنهاد می‌دادند بر فراز کوه‌های مرتفع، رادیوتلسکوپ‌هایی نصب شوند که در روزهای ابری، افق غربی را در جستجوی اثرات ماه کاوش کنند.
در سال 1380، گروهی از پیشکسوتان و علاقمندان به هلال ماه‌های جوان که نزدیک به دو دهه از عمر خود را برای شکار این جسم آسمانی صرف کرده بودند و انگیزه‌ای جز علاقه و اشتیاق نداشتند، کارگاهی را برای آموزش اصول اولیه رویت هلال برگزار کردند. در این کارگاه بود که با معرفی نرم‌افزارهای ساده نجومی، بررسی مشخصات هلال ماه در زمان غروب خورشید و مقایسه آن‌ها با رکوردهای جهانی، روشی ساده برای پیش‌بینی رویت‌پذیری یا رویت‌ناپذیری هلال ماه معرفی شد و خیلی‌ها فهمیدند پیش‌بینی رویت‌پذیری هلال ماه آن‌قدرها هم که می‌گویند، کار عجیب و غریبی نیست.
موفقیت این کارگاه و تولد نخستین نسل از رصدگران هلال، جهشی بزرگ در بحث تقویم قمری کشور بود. برای نخستین بار، تعداد قابل توجهی رصدگر با استفاده از ابزارهای اپتیکی (دوربین دوچشمی و تلسکوپ) و جستجوی لحظه به لحظه موقعیت هلال، گزارش‌های موثقی از رویت یا عدم رویت هلال ارسال می‌کردند و حضور کارشناسان خبره در ستاد استهلال مقام معظم رهبری و پس از آن، شورای تقویم مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران، راه را بر اشتباه‌های احتمالی در اعلام آغاز و پایان ماه‌های قمری بست.
برنامه‌های رادیویی و تلویزیونی متعدد درمورد معیارهای علمی رویت هلال و انتشار مطالب و مقالات متعدد در مطبوعات، جایی برای باورهای نادرست در مورد رویت هلال باقی نگذاشته است. امروز اغلب مردم می‌دانند که به دلیل تفاوت معیارهای فقهی آغاز ماه قمری در مذهب‌ها و موقعیت جغرافیایی کشورهای مختلف اسلامی، بروز یک یا حتی دو روز اختلاف بین کشورهای اسلامی در آغاز و پایان ماه قمری امری اجتناب‌ناپذیر است و این مساله ربطی به مسایل سیاسی ندارد. عموم مردم به تجربه فهمیده‌اند که ماه مبارک رمضان هم مانند هر ماه قمری دیگری می‌تواند 29 روزه یا 30 روزه باشد.
امروز در ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری هم به صرف ارایه 2 گزارش از رویت هلال، آغاز ماه اعلام نمی‌شود، چراکه بررسی‌های آماری منجمان نشان داده است که حدود 15درصد از افرادی که به استهلال می‌پردازند دچار توهم رویت می‌شوند، یعنی مغز آن‌ها تصور می‌کند هلال را می‌بیند، درحالی‌که در عمل هلالی وجود ندارد. در ستاد استهلال دفتر مقام معظم رهبری کارشناسانی حضور دارند که سوال‌های دقیقی از گزارش‌دهنده می‌پرسند و به اصطلاح، مو را از ماست می‌کشند تا درستی یا نادرستی این گزارش‌ها مشخص شود.
در طول یازده‌سالی که از آن کارگاه موفق می‌گذرد، هر سال کارگاه‌های متعددی در شهرهای مختلف کشور برگزار شده و تعداد زیادی منجم آماتور و کارشناس رویت هلال تربیت شده‌اند. نهالی که در سال‌های نه‌چندان دور توسط محمدرضا صیاد، حجت‌الاسلام علیرضا موحدنژاد، مهندس محسن قاضی میر‌سعید، مهندس محمد باقری و دوستانشان آب‌یاری شد، امروز به درخت تنومندی تبدیل شده که رکوردهای جهانی جوان‌ترین هلال‌های مشاهده‌شده را به نام رصدگران ایرانی ثبت کرده و ابداع و اصلاح معیارهای جدید پیش‌بینی رویت‌پذیری هلال، تقویم رسمی جمهوری اسلامی را به دقیق‌ترین تقویم شمسی و قمری موجود بدل کرده است.
ب) رویت هلال، یکی از تلاش‌های موفق علمی کشور در سالیان اخیر است که تاثیر خود را در ابعاد ملی و بین‌المللی برجا گذاشته است. رویت هلال یکی از مصادیق بارز فعالیت‌های نجوم آماتوری است، از آن هسته اولیه استادان تا نسل‌های مختلف رصدگران هلال، همه به کاری دیگر مشغولند و رویت هلال را فقط به خاطر علاقه و اشتیاق دنبال کرده‌اند. اما همه این افراد با کمک یکدیگر توانسته‌اند تعریفی درست از «یک فعالیت علمی درست و تاثیرگذار بر زندگی عموم مردم» ارایه دهند و نتایج موفق آن، بارها در محافل خارج از کشور بازتاب یافته است.
نمی‌دانم شما هم خبر دارید یا نه، اما این روزها جامعه منجمان آماتور درگیر اختلافات جدیدی است. برخی از چهره‌های شناخته‌شده نجوم آماتوری کشور که زحمت‌های آن‌ها طی دو دهه گذشته در معدود نشریات و محافل تخصصی باعث رشد و گسترش جامعه نجوم آماتوری کشور شد، با بی‌مهری کنار گذاشته شده‌اند و افراد جدیدی، البته با نیت خیر و هدف اتحاد بین گروه‌های مختلف منجمان آماتور در سراسر کشور زمام امور را به دست گرفته‌اند. اما آن‌چه نگرانی‌ها را افزایش داده، دیدگاه نسبتا عجیب گروه اخیر درمورد نجوم آماتوری است که در برنامه تلویزیونی «آسمان شب» مورخ دوشنبه 19 تیرماه اعلام شد و با آن‌چه تاکنون از مفهوم نجوم آماتوری در کشور ما و دیگر کشورهای جهان مطرح بود، ناهماهنگ است. اکنون چند هفته‌ای هست که بحث داغ پیرامون این موضوع و تقابل گروه‌های قدیم و جدید در فضای سایبری به اوج خود رسیده است. اما به‌نظر می‌رسد همان‌طور که گروهی از منجمان آماتور پاسخ داده‌اند، «... نجوم آماتوری آن‌گونه که در سراسر جهان است، رشته‌ای مستقل از نجوم حرفه‌ای است و باید باشد. این دو شاخه در کنار هم همزیستی مسالمت‌آمیزی دارند. ما از دانش آکادمیک نجوم حرفه‌ای استفاده می‌کنیم و منجمان حرفه‌ای نیز می‌توانند از پشتکار، شورمندی و تجربة بی‌نظیر ما برای توسعة فعالیت‌های تحقیقاتی‌شان بهره ببرند. نه ما مدیریت نجوم حرفه‌ای را بر عهده داریم و نه نجوم حرفه‌ای می تواند کنترل نجوم آماتوری کشور را به دست بگیرد... نجوم آماتوری جامعه‌ای است که علی‌رغم همة اختلاف‌هایش جامعه‌ای باز و بر مبنای منابع باز (اوپن سورس) است. ویژگی جوامع مبتنی بر متن و منابع باز، رشد خلاقانه، مستقل و البته جهت‌دار آنها است و به همین دلیل دنیای امروز این‌گونه بی‌پروا به سوی جامعه‌ای باز و گشوده پیش می‌رود. در این میان هر تلاشی که به محدودکردن این خلاقیت بپردازد، و یا تعریفی از این حوزه ارایه دهد که مبنی بر زاویه‌دیدی تنگ و باریک باشد قطعاً محکوم به شکست خواهد بود.»
خوشبختانه انجمن نجوم ایران با انتشار بیانیه‌ای توانست نسبت فضای پرتنش را آرام کند و اعلام کند که هدفش چیزی نیست جز سر و سامان دادن به روابط نه چندان مساعد گروه‌های فعال در نجوم آماتوری کشور. امیدواریم که این رویکرد به همدلی هرچه بیشتر بین گروه‌های فعال و موفقیت‌های هرچه بیشتر نجوم آماتوری در کشور منجر شود.