زغال‌سنگ، عامل بزرگ‌ترین انقراض گونه‌های جانوری در جهان

محبوبه عمیدی: سوخت‌های فسیلی تازه‌ترین متهمان انقراض حیات، روی کره زمین هستند. آتش گرفتن حجم عظیمی از هیدروکربن در پایان دوره زمین‌شناسی پرمین می‌تواند عامل بزرگ‌ترین فاجعه انقراض گونه‌ها باشد که تاکنون کره زمین به چشم دیده است، این فاجعه حاصل برخورد میان ماگما - ماده مذاب آتشفشانی - و زغال سنگ بوده که در بازه‌ای چندین ساله به تولید دی‌اکسیدکربنی بیش از تولید گازهای گلخانه‌ای در تمام تاریخ بشر منجر‌شده است.

در حدود 250 میلیون سال پیش، این پدیده که به اصطلاح «انقراض جهانی» نامیده می‌شود، رخ داد و در طی آن بیش از 70 درصد گونه‌های گیاهی و جانوری ساکن خشکی و حدود 95 درصد جانداران ساکن اقیانوس‌ها از میان رفتند. سرنخ این اتفاق را شاید بتوان در هم‌زمانی آن با جاری‌شدن ماگما در سطح وسیعی از دشت سیبری و به مرور سرد‌شدن در این منطقه جستجو کرد، جایی که زغال‌ سنگ به وفور در آن وجود داشته است.

یکی از نظریه‌های موجود می‌گوید گرمای حاصل از سرد‌شدن تدریجی ماگما می‌تواند زغال سنگ را بسوزاند و چندین میلیارد تن دی‌اکسید کربن را طی یک دوره کوتاه زمین‌شناسی - چیزی حدود چندین هزار سال - از این سوخت آزاد کند. متعاقب این اتفاق آب‌وهوا تغییر خواهد کرد و اسیدی‌شدن اقیانوس‌ها شرایط را برای انقراض‌ بسیاری از گونه‌های آبزی و از میان‌رفتن حیات دریایی فراهم خواهد نمود.

اما به گزارش نیوساینتیست، نورمن اسلیپ و همکارش دارسی آگدن، از دانشگاه استنفورد در کالیفرنیا، نظریه تازه‌ای را ارائه کرده‌اند، نظریه‌ای که آغاز «انقراض جهانی» را بسیار سریع‌تر و هولناک‌تر از قبل پیش‌بینی می‌کند.

این دو پژوهشگر می‌گویند: «حرارت ماگما بیش از این‌که به آرامی باعث سوختن زغال سنگ شده باشد، احتمالا هنگام مواجهه با نفت و قطران زغال سنگ موجود در لایه‌های زیر زمین، آن‌را ذوب کرده و ماده‌ای با قابلیت احتراق بسیار بالا ایجاد کرده است. به طور قطع، این مخلوط مذاب آن‌قدر سبک بوده که بتواند به سرعت و سادگی رو به سطح زمین حرکت کند و هنگام تماس آن با اکسیژن هوا انفجاری بسیار‌شدید رخ دهد، آن‌قدر که بتواند غبار و خاکستر را تا لایه استراتوسفر از دل زمین بیرون بریزد و حجم عظیمی از دی‌اکسیدکربن را آزاد کند».

اسلیپ می‌گوید: «در نظر بگیرید به فاصله هر چند کیلومتر، یک دهانه آتشفشانی وجود داشته باشد، یا منظره وسیعی از سطح ماه را تصور کنید که آتش‌فشان‌هایی در حال فوران داشته باشد، با شعله‌هایی که به آسمان می‌رسند و ستون‌های ناتمامی از دود و خاکستر که می‌روند تا آسمان را بپوشانند. به اضافه زمینی که می‌تواند پوشیده از قطران زغال سنگ، خرده‌های آن و قطعات بازالت باشد».

تزریق غبار و خاکستر به لایه استراتوسفر نه‌تنها می‌تواند باعث سرمایش شدید بشود، بلکه با فروکش کردن غبار و خاکستر از لایه‌های جو می‌تواند گرمایش ناگهانی نیز ایجاد کند و چیزی برای مقابله با اثر گلخانه‌ای حاصل از افزایش دی اکسید کربن باقی نماند. از سوی دیگر با تزریق مجدد غبار و خاکستر به وسیله فوران‌های تازه، شرایط آب‌وهوایی دچار نوسان خواهد شد. اسلیپ که ماه گذشته این ایده را در جلسه انجمن زمین‌شناسی آمریکا در پورتلند، اورگان عنوان‌کرده می‌گوید: «با این اتفاقات شرایط جوی می‌رود که کاملا ناپایدار شود».

لی کامپ از دانشگاه ایالتی پنسیلوانیا در یونیورسیتی پارک با تصویری که اسلیپ و آگدن از برخورد بستر زغال سنگ با ماگما ارائه کرده‌اند، موافق است و می‌گوید: «تلنگر کوچکی از یک جریان ماگما می‌تواند لایه‌های زغال‌سنگ را به آتش بکشد، اما سناریوی ارائه شده به حجم عظیمی از ماگما نیاز دارد که بتواند بستر گسترده‌ای از زغال‌سنگ را در فواصل گوناگون و طی چندین سال متمادی خاکستر کند. این در حالی است که ماگمای جامد موجود در منطقه سیبری به نظر می‌رسد طی هزاران سال به سنگ تبدیل شده باشد. این هم ممکن است، اما از نظر من بسیار ‌بعید به نظر می‌رسد».

اگر حق با اسلیپ و آگدن باشد، احتمالا شاهد سناریوی آنها جایی در سیبری میان انبوه سنگ‌های باقی‌مانده از فعالیت‌های آتشفشانی پنهان شده است. چرا که در مخلوط مذاب زغال‌سنگ و ماگما، کربن موجود در زغال‌سنگ، اکسیژن را از اکسید آهن ماگما دریافت می‌کند و حاصل این فعل و انفعال ذرات آهن است.

اسلیپ می‌گوید: «احتمال برخورد با چنین ذراتی بسیار‌کم است، مگر اینکه فرد از روی کنجکاوی به جستجوی آنها رفته باشد، قسمتی از دلیل ما هم برای بیان این نظریه جلب توجه مردم به این سنگ‌ها بود، ما می‌خواستیم آنها را به تماشای این سنگ‌های آتشفشانی تشویق کنیم».