تنگه هرمز را با کشیدن خط لوله نفت می شود دور زد؟/آخرین وضعیت انتقال لوله‌ای نفت از خلیج فارس

آذرجزایری: براساس بررسی های صورت گرفته توسط مرکز تحقیقات استراتژیک، روزانه حدود 17 میلیون بشکه نفت خام از طریق تنگه هرمز به اقصی نقاط دنیا ارسال می شود که در صورت آنکه تمام ظرفیت‌های انتقال لوله‌ای نفت خام از منطقه به فعلیت درآیند، حدود 14 میلیون بشکه نفت خام در روز می‌تواند از طریق خطوط لوله به خارج از منطقه منتقل شود. بنابراین دنیا با کاهش روزانه 3 میلیون بشکه ای عرضه نفت خام مواجه خواهد شد که اگرچه در کوتاه مدت کشورها می توانند این نیاز خود را از طریق ذخایر استراتژیک خود تامین کنند اما در بلند مدت یک بحران اساسی برای کشورها تلقی می شود.
این براورد تاکیدی است بر استدلال اغلب کارشناسان نفتی دنیا مبنی بر این نکته که اگر تنگه هرمز بسته شود نفت 200 دلار را پشت سر خواهد گذاشت. که این امر نیز در شرایطی که آمریکا و بالاخص اتحادیه اروپا با رکود اقتصادی مواجهند می تواند ضربه ای جبران ناپذیر بر اقتصاد این کشورها وارد کند.
با اینحال نگاه بدبینانه ای هم وجود دارد. برخی معتقدند بسته شدن تنگه هرمز در درازمدت برای کشورهای مصرف کننده قابل تحمل نبوده و آنها ناگزیر از تلاش برای تغییر تعادل ایجاد شده خواهند بود؛ که این تلاش ممکن است در قالب اجرای طرح‌های جدید احداث خطوط لوله انتقال نفت خام انجام شود.
درست است که مجموع صادرات نفت از طریق تنگه هرمز حدود 17 میلیون بشکه در روز و مجموع توان خطوط لوله موجود منطقه برای دور زدن تنگه هرمز حدود 10 میلیون بشکه در روز است اما در شرایط اضطراری که کشورهای منطقه مجبور به استفاده از تکنولوژی DRA شوند، ظرفیت قابل انتقال خطوط لوله موجود به بیش از 14 میلیون بشکه در روز افزایش خواهد یافت. این امر بدین معنی است که در شرایط اضطراری مانند بسته شدن تنگه هرمز به غیر از نفت خام صادراتی ایران بیش از 90 درصد نفت خام صادراتی در منطقه ظرفیت انتقال به خارج از خلیج فارس وجود خواهد داشت.
از این میزان 11 میلیون بشکه در روز به دریای سرخ، دو میلیون بشکه در روز به دریای عمان و یک میلیون بشکه در روز به دریای مدیترانه انتقال داده می‌شود. البته انتقال نفت خام کشورهای خلیج فارس به دریای سرخ، هزینه‌ها و زمان صادرات مجدد آن به بازارهای آسیایی را که عمده نیاز خود را از کشورهای خلیج فارس تأمین می‌کنند، افزایش می‌دهد. براساس مطالعات انجام شده پنج روز زمان لازم است تا نفتکش ها از باب‌المندب در دریای سرخ، نفت خام عربستان را به مشتریان آسیایی آن تحویل دهند.
در میان کشورهای منطقه، عربستان سعودی بیشترین ظرفیت خطوط لوله انتقال نفت خام به خارج از خلیج فارس را در اختیار دارد. به طوری که با استفاده از تکنولوژی تزریق مواد شیمیایی DRA و همچنین سرمایه‌گذاری حدود یک میلیارد دلار می‌تواند حدود 11 میلیون بشکه در روز از شرق به غرب خود در دریای سرخ انتقال دهد. در واقع عربستان می‌تواند با افزودن مواد شیمیایی DRA و انجام هزینه‌های سرمایه‌گذای مربوطه در دو خط لوله PTROLINE و IPSA ظرفیت انتقال این دو خط لوله را 64 درصد افزایش داده و از 7/6 میلیون به 11 میلیون بشکه در روز برساند. البته برای تزریق مواد شیمیایی DRA و نصب تاسیسات جانبی لازم به 12 تا 18 ماه زمان نیاز است که با توجه به محرمانه بودن موضوع و انتشار اطلاعات محدود از طرف دولت عربستان مشخص نیست که اقدامی در این زمینه آغاز شده یا خیر. همچنین ظرفیت ذخیره‌سازی بیش از 280 میلیون بشکه‌ای نفت خام عربستان، این امکان را مهیا می‌کند که این کشور بدون نیاز به افزایش تولید قادر به عرضه حجم بیشتری از نفت خام خود به بازارهای جهانی باشد.
برخلاف عربستان، کویت تنها کشوری است که هیچ گزینه مستقیمی برای صادرات نفت خام خود در خارج از تنگه هرمز در اختیار ندارد. این کشور در سال 2011 حدود 4/2 میلیون بشکه در روز صادرات نفت خام داشته است. البته کویت می‌تواند از طریق خط لوله غیرفعال عراق - عربستان (IPSA) که از کویت عبور کرده و به دریای سرخ متصل می‌شود، نفت خام خود را صادر کند که این امر هم با توجه به اینکه 80درصد صادرات نفت خام عراق از خلیج فارس صورت می‌گیرد و در صورت بسته شدن تنگه هرمز، این کشور چاره‌ای به جز انتقال آن از طریق خط لوله فی‌مابین خود با عربستان ندارد، بعید به نظر می‌رسد.
عربستان می‌تواند از شرایط موجود برای افزایش سهم خود در بازارهای جهانی نفت خام بهره مناسب را ببرد. چرا که این کشور می‌تواند ادعا کند تنها تولیدکننده عمده‌ای است که بدون نیاز به عبور از کشور دیگری می‌تواند نفت خام خود را خارج از تنگه هرمز در اختیار مشتریان بین‌المللی قرار دهد.
از آنچه گذشت، می‌توان دریافت که تنگه هرمز همچنان نقش حیاتی در انتقال نفت خام به بازارهای جهانی ایفا می‌کند. با این حال در یک نگاه همه‌جانبه برای اتخاذ تصمیمات مبتنی بر حفظ منافع ملی لازم است ابعاد مختلف مساله و حالت‌های مختلف ممکن پیش‌بینی شده و مورد بررسی قرار گیرد. بر این اساس در نظر گرفتن ظرفیت‌های موجود یا در دست احداث برای انتقال نفت از خارج از تنگه هرمز امری ضروری است.

بطور کلی طرح‌هایی که برای خطوط لوله نفت خام کشورهای حوزه خلیج‌فارس در نظر گرفته شده، به صورت زیر قابل طبقه‌بندی هستند:
خط لوله حبشه - فجیره
این خط لوله از میدان حبشه امارات آغاز می شود و به بندر فجیره در دریای عمان ختم می‌شود. ظرفیت نهایی این خط لوله 360 کیلومتری که توسط شرکت مهندسی و عمران نفت چین (از زیر مجموعه‌های شرکت CNPC) و با سرمایه‌گذاری 3.29 میلیارد دلار در حال احداث است، 1.8 میلیون بشکه در روز است. طراحی این خط لوله، توسط شرکت ورلی - پارسونز استرالیا و شرکت ILF آلمان انجام شده و شرکت دولت IPIC امارات، تأمین مالی آن را به‌عهده دارد. براساس قرارداد منعقد شده این خط لوله می‌بایست از ابتدای سال 2011 به بهر‌برداری می‌رسید، اما به علت مشکلات فنی راه‌اندازی ان بارها به تعویق افتاد تا اینکه در 18 ژولای 2012 راه‌اندازی شد.
توان صادرات نفت خام امارات متحده در سال 2011 معادل 2651 هزار بشکه در روز بوده که این امر نشان‌دهنده این است که ظرفیت نهایی خط لوله حبشه - فجیره حدود 68درصد از کل توان صادراتی نفت خام امارات و نزدیک به 54درصد از نفت خام تولیدی این کشور در سال مذکور است.
عراق – خاورمیانه
در عراق سه مسیر جایگزین برای دور زدن تنگه هرمز وجود دارد که عبارتنداز خط لوله کرکوک - جیحان، خط لوله کرکوک - بانیاس و خط لوله عراق - عربستان (IPSA). در ادامه به شرح هر یک و وضعیت فعلی آنها پرداخته می‌شود.
خط لوله کرکوک - جیحان
خط لوله انتقال نفت خام عراق - ترکیه (ITP) که به خط لوله کرکوک - جیحان نیز شناخته می‌شود در سال 1977 به بهره‌برداری رسیده است. این خط لوله 970 کیلومتری شامل دو خط جداگانه 46 و 40 اینچی است که در مجموع ظرفیت انتقال 6/1 میلیون بشکه در روز را دارد. این خط لوله، در سال 1991 و پس از حمله عراق به کویت بسته و دوباره در زمان برقرای برنامه نفت در برابر غذای سازمان ملل گشوده شد. این خط لوله از سال 2003 و پس از حمله آمریکا به عراق دوباره مورد استفاده قرار گرفته که در موارد متعدد قسمت‌هایی از ان در اثر حملات خرابکارانه تخریب شده است. بنابراین فعالیت این خط لوله با ظرفیت کامل نیازمند سرمایه‌گذاری مجدد است. توان عملیاتی فعلی این خط لوله حدود 500 هزار بشکه در روز است.
خط لوله کرکوک - بانیاس
هط لوله انتقال نفت خام کرکوک به بندر بانیاس در گذشته بخشی از نفت خام عراق را از طریق سوریه به دریای مدیترانه و بازارهای اروپایی انتقال می‌‌داده است. این خط لوله 800 کیلومتری در سال 1952 آغاز به کار کرده و ظرفیت انتقال روزانه 300 هزار بشکه در روز را داشته است. در تهاجم سال 2003 آمریکا به عراق این خط لوله به‌طور کامل تخریب شده و در حال‌حاضر از ان استفاده نمی‌شود. در سال 2007 سوریه و عراق توافق کردند تا این خط لوله را تعمیر کرده و دوباره از آن استفاده کنند. اما مقامات عراقی پس از انجام مطالعات فنی و اقتصادی لازم اعلام کردند که تعمیر و بازسازی این خط لوله فاقد صرفه اقتصادی بوده و لذا خطوط لوله جدیدی به مقصد بانیاس احداث خواهند کرد.
دو خط لوله نفتی جدید عراق - سوریه حداکثر ظرفیت انتقال روزانه دو میلیون و 500 هزار بشکه نفت خام عراق را خواهد داشت. بطوریکه خط لوله نفتی بزرگ‌تر با ظرفیت انتقال روزانه یک میلیون و 500 هزار بشکه برای انتقال نفت خام سنگین و خط لوله دیگر با ظرفیت انتقال روزانه یک میلیون و 250 هزار بشکه برای انتقال نفت خام سبک مورد استفاده قرار خواهد گرفت. لازم به ذکر است تحولات اخیر سوریه موجب شده پیگیری احداث این خط لوله تا برقراری ثبات و امنیت کامل در سوریه به تعویق بیفتد.
خط لوله عراق - عربستان
این خط لوله در سال 1989 با ظرفیت 1.65 میلیون بشکه در روز و با سرمایه‌گذاری دو میلیارد دلار از طرف دولت عراق و تحت مالکیت این کشور راه‌اندازی شد. این خط لوله با قطر 48 اینچ از جنوب عراق به بندر موجز در نزدیکی بندر ینبع در دریای سرخ متصل می‌شود. عربستان پس از آغاز جنگ خلیج‌فارس صادرات نفت از طریق این خط لوله را متوقف کرد و فعالیت این خط لوله از آن زمان تاکنون به حال تعلیق درآمده است. همچنین این کشور در سال 2001 این خط لوله را توقیف و مالکیت عراق از این خط لوله را سلب کرد. با سرنگونی صدام و روی کار آمدن دولت جدید در عراق، عربستان به راه اندازی مجدد این خط لوله ابراز تمایل کرد اما عراق با توجه به سابقه سوء‌دولت عربستان در متوقف ساختن یکطرفه و سلب مالکیت این خط لوله اعلام کرد که صادرات از طریق این خط لوله جزو اولویت‌های این کشور نمی‌باشد. در حال حاضر ظرفیت مخازن ذخیره‌سازی موجود در بندر موجز 10 میلیون بشکه است. از طرفی اختلافات عربستان سعودی با دولت شیعی عراق سبب تضعیف روابط دوستانه و متقابل بین دو کشور شده است. در نتیجه این امر، سرنوشت بازسازی و راه اندازی دوباره خط لوله صادراتی نفت خام عراق در پرده‌ای از ابهام قرار گرفته و تاکنون تصمیمی در این باره گرفته نشده است. البته لازم به ذکر است در حال حاضر عربستان از این خط لوله برای انتقال گاز از شرق کشور به واحدهای پتروشیمی در بندر ینبع استفاده می‌کند.
عربستان – دریای سرخ
عربستان در حال حاضر 75 درصد از نفت خام صادراتی خود را از طریق خلیج‌فارس به فروش می‌رساند. به طوری که در مجموع ظرفیت دو پایانه صادراتی رأس تئوره (5/6-6 میلیون بشکه در روز) و رأس‌الجمعیه (3 تا 5/3 میلیون بشکه در روز) در شرق این کشور به 9 تا 10 میلیون بشکه در روز بالغ می‌شود. با این وجود حود 25 درصد از نفت خام خود را نیز در دریای سرخ به مشتریان اروپایی تحویل می‌دهد. پایانه صادراتی ینبع در غرب عربستان نیز توان صادرات پنج میلیون بشکه در روز را دارد. براساس اطلاعات منتشر شده پایانه‌های صادراتی عربستان در شرق و غرب این کشور در مجموع ظرفیت صادرات 14 تا 15 میلیون بشکه در روز نفت خام و فرآورده‌های نفتی را دارا هستند. مهم‌ترین خط لوله صادرات نفت خام عربستان به شرح زیراست.
خط لوله شرق – غرب عربستان
این خط لوله به طول 1200 کیلومتر و قطر 48 اینچ در سال 1981 با ظرفیت اولیه 1.85 میلیون بشکه در روز بین منطقه آبکیک واقع در شرق عربستان و بندر ینبع در ساحل دریای سرخ واقع در غرب این کشور احداث گردید. در سال 1987 با بروز جنگ ایران و عراق ظرفیت این خط لوله با احداث یک خط لوله 56 اینچی جدید به موازات خط لوله قبلی، به 3.2 میلیون بشکه در روز افزایش پیدا کرد. نهایتاً در سال 1993 این ظرفیت به 5.1 میلیون بشکه در روز افزایش یافت. این خط لوله برای انتقال نفت سبک و فوق سبک عربستان احداث شده است. در بندر ینبع ظرفیت ذخیره‌سازی 12 میلیون نفت خام وجود دارد. همچنین 6/6 میلیون بشکه دیگر نیز در حال افزایش به ظرفیت ذخیره‌سازی نفت خام این بندر است. در حال حاضر عربستان از نیمی از ظرفیت این خط لوله استفاده می‌کند. شایان ذکر است به موازات خط لوله شرق – غرب در عربستان یک خط لوله به ظرفیت 550 هزار بشکه در روز از منطقه آبکیک مایعات گازی را جهت مصارف واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی به بندر ینبع در غرب عربستان انتقال می‌دهد.
خط لوله ترانس عربی
این خط لوله به طول 214 کیلومتر و قطر 30 اینچ در سال 1947 توسط شرکت آمریکایی bechel احداث و از سال 1985 با ظرفیت اولیه 300 هزار بشکه در روز شروع به کار نمود. این خط لوله بندر رأس‌الجمیعه در شرق عربستان را پس از عبور از اردن و سوریه به لبنان متصل می‌کند. ابتدا قرار بود این خط لوله در منطقه حیفا واقع در فلسطین پایان یابد که با اشغال این منطقه توسط رژیم صهیونیستی در سال 1948 مسیر این خط لوله از طریق سوریه به لبنان تغییر پیدا کرد. با بروز اختلاف بین کشورهای عربستان، سوریه و لبنان بر سر مسائل حق ترانزیت در سال 1976 بخش بعد از اردن این خط لوله از کار افتاد و نهایتاً در سال 1990 به خاطر همکاری و حمایت اردن از عراق در جنگ اول خلیج‌فارس عربستان نفت صادراتی خود از طریق این خط لوله را قطع کرد و در حال حاضر این خط لوله که ظرفیت آن به 500 هزار بشکه در روز افزایش پیدا کرده بدون استفاده مانده است. با وجود قدیمی‌ بودن سیستم انتقال نفت این خط لوله همچنان به عنوان یک مسیر صادراتی بالقوه به اروپا و آمریکا مطرح است و حتی در بعضی بررسی‌ها هزینه‌های انتقال نفت از این خط لوله کمتر از انتقال آن با کشتی و از طریق کانال سوئز به اروپا عنوان شده است.
خط لوله عربستان – بحرین
تنها خط لوله بین‌المللی فعال عربستان است که با عمر حدود 60 سال نفت خام سبک میادین ابوصفرا و دمام را با ظرفیت 200 تا 250 هزار بشکه در روز از طریق زیر دریا ببحرین منتقل می‌کند. با توجه به فرسودگی و سن زیاد این خط لوله قرار است با خط لوله 14 کیلومتری به ظرفیت 350 تا 450 هزار بشکه در روز از بندر آبکیک به پالایشگاه بحرین در سیترا جایگزین شود. در مجموع توان اسمی کلیه مسیرهای موجود برای انتقال نفت خام بدون نیاز به عبور از تنگه هرمز در منطقه خلیج‌فارس حدود 1.1 میلیون بشکه است که حدود 8 میلیون بشکه در روز این ظرفیت به دلیل مسائلی چون در دست راه‌اندازی بودن، تخریب در جنگ، قدیمی بودن خط لوله، مشکلات سیاسی موجود میان کشورهای مختلف، توجیه‌ پذیر نبودن انتقال از طریق آنها در شرایط عادی و غیره در حال حاضر مورد استفاده قرار نمی‌گیرد. اما در صورتی که به هر علتی عبور و مرور از تنگ هرمز با مانع روبه‌رو شود با فرض استفاده از تکنولوژی dra در دو خط لوله ipsa و petroline عربستان، پتانسیل انتقال 14 میلیون بشکه در روز نفت خام از خارج از تنگه هرمز از طریق خط لوله موجود وجود دارد.

/22131